Seksueel grensoverschrijdend gedrag op de werkvloer blijft een zorg in Nederland, ondanks strengere wetgeving en de toenemende aandacht voor de problematiek. Maken we in 2024 daadwerkelijk nog stappen richting een veiliger werkklimaat, of blijven structurele problemen voortbestaan?
Van je baas te horen krijgen dat je het alleen voor elkaar gekregen hebt omdat je een lekker wijf bent. Een collega die tijdens een werkborrel meermaals aandringt of je meegaat naar huis.
Er lijkt geen einde te komen aan de stroom van actuele misstanden op de werkvloer. De verhalen over de giftige werksfeer bij De Wereld Draait Door, ITA en The Voice of Holland zorgden voor veelbesproken onthullingen. Het in februari gepubliceerde Rapport-Van Rijn schetste bovendien een verontrustend beeld van de werkomstandigheden binnen de NPO. Zeven jaar na de wereldwijde #MeToo-beweging duiken er nog aanhoudend nieuwe verhalen op van seksueel grensoverschrijdend gedrag. “Seksuele intimidatie moet harder worden aangepakt”.
Herziening
De Eerste Kamer heeft afgelopen zomer ingestemd met een omvangrijke herziening van de Wet seksuele misdrijven. Zo zouden slachtoffers van seksueel grensoverschrijdend gedrag strafrechtelijk beter beschermd moeten worden en ervoor zorgen dat het voor hen makkelijker is om aangifte te doen. ‘Met deze wet stellen we een duidelijke norm: seks hoort altijd vrijwillig en gelijkwaardig te zijn. Iemand is strafbaar bezig als diegene weet – of had moeten weten – dat de ander niet wil, maar toch doorgaat. (…) Seksuele intimidatie moet harder worden aangepakt’, laat VVD-fractievoorzitter Yeşilgöz weten.
Ook seksuele intimidatie in openbare ruimtes wordt strafbaar, of het nu op straat, online of op de werkvloer plaatsvindt. Hierdoor wordt de problematiek rondom onveilige werksituaties verder aangescherpt. De verwachting is dat meer mensen zich bij de politie zullen melden, omdat er meer strafbaar is dan voorheen.
Seksueel grensoverschrijdend gedrag
Seksueel grensoverschrijdend gedrag is een vorm van grensoverschrijdend gedrag en wordt ook wel seksuele intimidatie genoemd. In de ‘Handreiking grensoverschrijdend gedrag’ van Mores, het steun- en adviespunt grensoverschrijdend gedrag voor de culturele sector, staat dat dit elk type van verbaal, non-verbaal of fysiek gedrag met een seksuele lading omvat en iemands waardigheid schaadt. Dit kan variëren van dubbelzinnige opmerkingen en ongewenste aanrakingen tot aanranding en verkrachting. Ook seksuele chantage, waarbij promotie of beslissingen op het werk afhangen van seksuele diensten, valt hieronder. Dit gedrag creëert een vijandige, intimiderende werkomgeving die de waardigheid van de werknemer aantast en psychologisch geweld in de hand kan werken.
Impact zedenwet
Of de herziening van de zedenwet ook haar vruchten af gaat werpen voor het stimuleren en creëren een veiliger werksfeer is volgens Ivonne Leenhouwers, strafrechtelijk zedenadvocaat, niet per se het geval. Inherent aan meer aangiftes is meer zaken die door overbelasting bij de politie, rechters en het OM, langzaam kunnen worden afgehandeld.Leenhouwers wijst ook op een positief punt: ‘Er moet nu sprake zijn van een ontbrekende wil, óók als deze wil niet op een vrije manier tot stand is gekomen. Dat kan gelden in gevallen van een functionele hiërarchische ongelijkwaardigheid, wat vaak de werkvloer betreft’.
Voordat de wetswijziging werd ingevoerd waren in het Wetboek van Strafrecht al enkele functies opgenomen waarbij de ongelijkwaardigheid binnen een seksuele relatie centraal stond. Denk aan arts en patiënt, of een gevangenisdirecteur en een gedetineerde. Met de herziening is dit verruimd en zijn er andere ongelijkwaardige verhoudingen, zoals in de sport- en cultuursector, bijgekomen. Zelfs als de ander in zo’n geval instemt, kan de seksuele relatie dusdanig ongelijkwaardig zijn, dat de persoon wellicht niet vrij heeft kunnen beslissen wegens deze hiërarchische component. Het zwaartepunt, en daarmee de verantwoordelijkheid, ligt nu minder bij het slachtoffer.
Nederland
Hoe staat het met seksuele intimidatie op de werkvloer in Nederland?
Uit cijfers van het CNV blijkt dat maar liefst 60 procent van de vrouwen ooit seksueel getint gedrag op het werk heeft ervaren, bij mannen ligt dit percentage aanzienlijk lager, namelijk vijftien procent.In het FNV-rapport dat verscheen in oktober 2023 wordt gekeken naar verschillende sectoren, zoals media, cultuur, horeca en de bouw. De vereniging meldt dat twaalf procent van de Nederlandse werknemers in 2023 slachtoffer is geweest van seksuele intimidatie op de wekvloer. In de meeste gevallen waren dit vrouwen, ook meteen de doelgroep die tweeënhalf keer zo vaak seksuele intimidatie op het werk ervaart als mannen.
Volgens het CBS is er sprake van een toename van seksueel grensoverschrijdend gedrag in Nederland. In 2020 lag het percentage op twaalf procent, waar het in 2023 op 15 procent staat en bijna twee miljoen mensen betreft.
Opvallend is dat in bijna 40 procent van de gevallen, de leidinggevende de veroorzaker is van seksuele intimidatie, meldt het FNV. Dit staat haaks op de aanpak van het probleem: ‘Eén van de meest cruciale verantwoordelijkheden van de leidinggevende is het opvangen van de werknemer die grensoverschrijdend gedrag ervaart’, meldt Mores in haar adviesrapport. Veruit het merendeel van seksueel grensoverschrijdend gedrag op de werkvloer gebeurt intern.
Dader in plaats van oplosser
Bij deze hiërarchische component ontstaat vaak het probleem. Een van de controversiële voorbeelden is de situatie rondom The Voice of Holland, waar belangrijke figuren binnen de show beschuldigd werden van seksueel grensoverschrijdend gedrag. De machtspositie van hen zorgde ervoor dat slachtoffers zich vaak niet durfden uit te spreken uit angst voor de gevolgen voor hun carrière. Dit benadrukt hoe kwetsbaar werknemers kunnen zijn wanneer leidinggevenden of andere belangrijke figuren binnen een organisatie hun machtspositie misbruiken. Hetzelfde geldt voor de NPO, waarbij kwesties rondom seksueel grensoverschrijdend van verschillende omroepen aan het licht kwamen. De commissie-Van Rijn onderzocht de werkcultuur van de publieke omroep. In het rapport ‘Niets gezien, niets gehoord, niets gedaan’ komen shockerende taferelen aan bod: “Collega’s op de mond of in de nek zoenen, in billen, borsten en geslachtsdelen knijpen, collega’s van top tot teen bekijken en zeggen: ‘Dat ziet er goed uit’ en: ‘Wie zou je liever pijpen, mij of…?’”Leidinggevenden zijn vaak dader in plaats van oplosser. Cruciaal is hun rol en voorbeeldfunctie, zij zouden immers een veilig werkklimaat moeten bieden. Horen, zien en zwijgen komt helaas nog te frequent voor.
Van dwang naar ontbreken van wil
‘Seksuele communicatie is heel ingewikkeld’, benadrukt Leenhouwers. ‘Een andere belangrijke factor van de wetsherziening is dat het dwangelement niet meer bewezen hoeft te worden. Het gaat nu om het ontbreken van de wil’. In plaats van te onderzoeken of er tekenen van dwang zijn geweest, ligt de nadruk nu op welke signalen aanwezig waren en of de dader redelijkerwijs had moeten weten dat het slachtoffer niet instemde. De verandering sluit aan bij het uitgangspunt, dat ook de Rijksoverheid benadrukt in haar campagne Met Elkaar Trekken We De Grens: Geen ja is nee.
Slachtoffers
Dat slachtoffers in meerdere gevallen aangifte kunnen doen is belangrijk, maar het proces voor hen blijft even schrijnend, aldus Leenhouwers. Bij dit soort zaken blijven getuigen en bewijs essentieel, met het gevolg dat slachtoffers onvermijdelijk de nare situatie weer moeten oprakelen. Toch denkt Leenhouwers dat de grotere aandacht voor seksueel grensoverschrijdend gedrag effect heeft gehad op de meldingsbereidheid en het wegvallen van het taboe. ‘Omdat er in de maatschappij meer aandacht voor is, durven meer mensen zich uit te spreken, ook tegenover vrienden, collega’s en kennissen. Dit leidt ook tot verdere stimulans om je bij de politie te melden’.
Gewenste ondersteuning
De gevolgen voor slachtoffers van seksueel grensoverschrijdend gedrag zijn ernstig. Het FNV meldt dat bijna iedereen die hiermee te maken heeft, langdurig negatieve effecten kan ervaren, met name stress en een verminderd functioneren. Dit gedrag is ook een belangrijke oorzaak van ziekmeldingen en langdurig uitval. De maatschappelijke kosten zijn dan ook aanzienlijk. Bij het ondersteunen van slachtoffers van seksueel grensoverschrijdend gedrag is het cruciaal om te begrijpen dat het veel moed kost om hun ervaringen te delen want er heerst schaamte rond dit onderwerp. Mores benadrukt het belang van voldoende tijd en aandacht, zodat de ander zich gehoord voelt en de situatie niet gebagatelliseerd wordt.
Toekomst
De nieuwe wetgeving garandeert geen veiliger werkklimaat, maar biedt mogelijk wel hoopvolle vooruitzichten. Desondanks zullen uitdagingen zoalsmachtsmisbruik en angstcultuur op de werkvloer blijven bestaan. Hoewel het toenemende bewustzijn over onveilige werkplekken waar seksueel grensoverschrijdend gedrag plaatsvindt positief is, blijkt de realiteit dat veel slachtoffers nog steeds aarzelen om zich uit te spreken, vooral in het geval waar leidinggevenden de daders van seksuele intimidatie zijn. Het is evident dat de weg naar een werkomgeving vrij van seksuele intimidatie nog lang niet af is en actieve inspanningen nodig blijven.
Verantwoording
Ik heb een dataset gemaakt bestaande uit de gegevens van het FNV en CNV. Eerst ben ik gaan zoeken naar relevante cijfers voor mijn achtergrondverhaal. Deze heb ik in Excel gezet en vanuit ruwe sets, gefilterde sets gemaakt, die specifieker voor mijn verhaal van toepassing waren. In de data ben ik op zoek gegaan naar dingen die opvielen, trends en vergelijkingen. Het FNV-rapport van oktober 2023 is een samenstelling van meerdere onderzoeken. Het aantal respondenten verschilt per grafiek; het FNV geeft in het rapport een overzicht van het aantal respondenten per grafiek (N). De vragenlijst is door meer dan 2000 mensen ingevuld, waarvan 1725 mensen het volledig hebben ingevuld. Er is gekeken naar verschillende werksectoren. Het FNV realiseert zich dat er een bias zit in de respondenten, omdat werkenden die last hebben van ongewenst gedrag mogelijk geneigd zijn het onderzoek eerder in te vullen.
De cijfers in het CNV-rapport gaan over een representatieve groep, op basis van geslacht, opleiding, inkomen en leeftijd, van 3000 werkenden. Het CNV is een belangrijke vakbond in Nederland, die zich (ook) inzet voor de belangen van werknemers. De verantwoording was moeilijker te achterhalen. Het onderzoek werd gepubliceerd op 28 mei 2024, maar het is onduidelijk wanneer de respondenten zijn bevraagd. Daarnaast beweert het CNV dat alle respondenten alle vragen hebben beantwoord. Dit is vrij ongebruikelijk, het FNV bracht hier wel de nodige nuance wel aan.
Tot slot is de opmerking uit mijn artikel waarin het CBS genoemd wordt genoemd afkomstig uit de Prevalentiemonitor Huiselijk Geweld en Seksueel Grensoverschrijdend gedrag 2022. Het is een gezamenlijke uitgave van het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum en het CBS en is gepubliceerd in januari 2023. De gegevens zijn afkomstig van een steekproef van de Nederlandse bevolking van 16 jaar en ouder. Voor dit onderzoek zijn honderdduizend mensen benaderd, waarvan meer dan 24 duizend de vragenlijst hebben ingevuld, wat een responspercentage van 24,2 procent oplevert. Dit aanzienlijke aantal respondenten stelt het in staat om betrouwbare en gedetailleerde conclusies te trekken over (onder andere) seksueel grensoverschrijdend gedrag in Nederland. Echter, als een respondent de vraag over slachtofferschap bij een onderdeel niet heeft beantwoord, wordt ervan uitgegaan dat hij/zij dit niet heeft meegemaakt. Deze aanname is niet altijd correct, omdat sommige slachtoffers om uiteenlopende redenen ervoor kunnen kiezen de vraag niet te beantwoorden of dit niet in staat zijn.