Interview

TikTok is in korte tijd een van de populairste sociale media platforms geworden. De app is niet meer weg te denken van de meeste mensen hun telefoons. Toch is het gebruik van deze app niet zonder gevolgen. Het gevoel van blijdschap die gebruikers ervaren wanneer er een nieuwe video voorbijkomt, zorgt ervoor dat ze de app langer openhouden. Suzanne Vlek (40) is psycholoog en gedragswetenschapper, zij ziet in dat het veel gebruiken van TikTok de nodige effecten met zich meebrengt. Maar wat zijn deze effecten precies?

Bij binnenkomst in de boerderij waar Suzanne Vlek gaat wonen, voel je meteen de gezellige rommel van een plek die nog flink in verbouwing is. Toch is het er heerlijk warm door de houtkachel en het herfstzonnetje dat door de ramen schijnt. Vanuit de keuken roept Suzanne met een lach: ‘Wil je je thee als normaal mens uit een mok, of liever een grote sloot zoals ik?’ Aan de muur hangen foto’s van haar kinderen. Terwijl ze haar grote glas thee vasthoudt, vertelt ze hoe haar dochter actief is op TikTok. Haar zoon houdt zich liever bezig met gamen. ‘Ik heb ze van jongs af aan geprobeerd bij te brengen wat wel en niet oké is,’ zegt ze. ‘Soms komt mijn dochter met vragen over wat ze ziet, daar praten we dan over.’

Terug naar het peuterbrein

Een belangrijk effect van de voortdurende stroom van TikTok-video’s is de impact op de aandachtsspanne. Op het platform komt de informatie en het entertainment direct naar de gebruiker toe. TikTok werkt op basis van een algoritme, gebruikers krijgen op maat gemaakte content te zien zonder te hoeven wachten. Vlek vergelijkt dit met de manier waarop peuters reageren op prikkels: ‘Je brengt je brein eigenlijk terug in peuterstaat. De informatie wordt gefilterd zodat het perfect is voor jou. Je hoeft nergens op te wachten.’ Ze benadrukt dat een ‘peuterbrein’ geen geduld heeft, iets wat TikTok in feite versterkt: ‘Het peuterbrein kan niet wachten. Ik wil het en ik wil het nu.’

Voor TikTok gebruikers wordt het steeds lastiger om de focus te leggen op dingen die meer tijd en aandacht vereisen. Deze verschuiving kan vooral voor jongeren gevolgen hebben, omdat hun brein zich nog ontwikkelt.  Het versterken van verdeelde aandacht, het vermogen om meerdere dingen tegelijk te doen. Kan ten koste gaan van volgehouden aandacht, het vermogen om volledig op één taak te focussen. ‘Het brein is tot je 25^e nog in ontwikkeling. Dat betekent dat één soort aandacht heel erg versterken mogelijk de andere soort aandacht kan beperken, ik denk wel dat er een risico is dat aandacht dus vermindert.’

Dr. Patrick Porter, een Amerikaanse neurowetenschapper, licht dit verder toe. Volgens hem wordt de snelle informatieverwerking misschien beter, maar ons vermogen om diep te focussen en langdurig onze aandacht vast te houden neemt juist af. De hersencircuits die nodig zijn voor bedachtzame en langzamere denkprocessen worden zwakker.

Onmiddellijke bevrediging

Gen Z is een generatie die heel anders omgaat met reageren op dingen en hun emoties vertelt Vlek. ‘Het is een generatie die veel meer in tune is met wat ze nodig hebben, wat ze prettig vinden en waar ze zich goed kunnen ontwikkelen. Alleen als je dat doortrekt naar de andere kant, bevinden ze zich wel heel erg in een wegwerpmaatschappij. Het gaat veel meer over het emotionele wegwerpen. Als iets niet goed voelt gaan ze opzoek naar iets nieuws.’ De drang naar directe voldoening, die TikTok alleen maar voedt door de dopamine boost die het oplevert, kan ertoe leiden dat jongeren minder geneigd zijn om zich ergens aan te binden. Hierdoor bestaat het risico dat zij moeite krijgen met langdurige verplichtingen, zowel op persoonlijk gebied als op werkvlak.

TikTok als drug

TikTok kent een verslavende werking die te vergelijken is met een gedragsverslaving. Het beloningssysteem van de app creëert constante dopamine-kicks in de hersenen. ‘TikTok is eigenlijk gewoon een designerdrug, je hersenen willen alleen maar meer van het gevoel wat je van TikTok krijgt,’ zegt Vlek. De dopamine die vrijkomt tijdens het kijken naar content die aansluit bij persoonlijke interesses, zorgt voor een ‘kick’ die verslavend kan werken. Gebruikers blijven scrollen en zoeken voortdurend naar het volgende gevoel van plezier.

Dit verslavingsgedrag heeft gevolgen voor het welzijn. Het kan leiden tot isolatie, concentratieproblemen en een gevoel van ontevredenheid wanneer gebruikers de app niet gebruiken. ‘Een verslaving aan TikTok heeft dezelfde gevolgen als elke verslaving. Alles wat je doet is erop gebouwd om zo snel mogelijk weer aan de fix te komen van je verslaving,’ vertelt Vlek.

Meer inspiratie en verbinding

Hoewel TikTok risico’s op overprikkeling en verslaving met zich meebrengt, erkent Vlek ook de positieve kanten van TikTok. De app biedt ruimte voor open gesprekken over mentale gezondheid en zelfbeeld. ‘Veel mensen gebruiken hun platform op TikTok om een goede boodschap af te geven. Hou van jezelf, iedereen is gelijk, body positivity. Deze statements hebben allemaal een grote invloed die versterkt is door TikTok.’ De laagdrempeligheid van het platform zorgt ervoor dat jongeren die misschien anders veel alleen zouden zijn gelijkgestemden vinden. ‘TikTok is een plek waar vriendschappen ontstaan, het is een plek waar mensen samenkomen die dezelfde interesses hebben,’ zegt Vlek. ‘Voor sommige mensen kan dit echt de redding zijn. Is dat dan echt zo anders dan een penvriendin via een tijdschrift van vroeger?’ Vraagt Vlek zich hardop af.

TikTok biedt ook mogelijkheden om nieuwe interesses te verkennen, als voorbeeld geeft Suzanne Vlek haar eigen dochter. Die raakte door recepten op TikTok geïnspireerd om meer te gaan koken. ‘TikTok opent deuren,’ concludeert ze. Gebruikers hebben via het platform toegang tot nieuwe ideeën en hobby’s die ze anders misschien nooit hadden ontdekt.

Chemische reactie

De aantrekkingskracht van TikTok op diens gebruikers komt deels voort uit de chemische stoffen die vrijkomen in het brein bij gebruik van de app. Bij het bekijken van veel content in een korte tijd, zoals op TikTok gebeurt, ervaart het brein een adrenalinerush. ‘Op het moment dat jij heel veel informatie toegestuurd krijgt, kan dat te veel worden voor je lichaam en je brein, die maken dan adrenaline aan.’ Adrenaline verhoogt de staat van alertheid, maar na zo’n piek volgt vaak een dip. ‘Op het moment dat je een adrenaline piekje krijgt, betekent het dat je daarna ook een klein depressiepiekje krijgt. Je lichaam moet ervan kunnen herstellen en dit put meer uit dan je vaak in eerste instantie doorhebt.’

De, al eerder benoemde, dopamine speelt ook een rol. Deze stof zorgt voor een goed gevoel, maar ook voor het verlangen naar meer. Het dopamine-effect is verslavend en maakt het lastig om te stoppen met scrollen. Ook komen er serotonine en oxytocine vrij bij bepaalde soorten content op TikTok. Serotonine draagt bij aan een gevoel van geluk, terwijl oxytocine, bekend als het ‘knuffelhormoon’, zorgt voor een warm en verbonden gevoel. ‘Oxytocine ga je aanmaken op het moment dat je een video ziet van zo’n aapje wat zijn verzorger van 10 jaar geleden weer ziet en hem in de armen vliegt,’ legt Vlek uit. ‘Daar krijg je kortdurend een warm en fuzzy gevoel van.’ ‘Er zijn eigenlijk twee hele positieve spelers: serotonine en oxytocine. Daarnaast, is een speler waar je liever niet te veel mee te maken krijgt, adrenaline. En dopamine, die fietst daar een beetje tussendoor,’ legt Vlek verder uit.

Naast de toevoer van chemische stoffen in ons brein, verandert ook de manier waarop ons brein omgaat met informatie. Waar het geheugen vroeger werd gezien als een bibliotheek waarin alles werd opgeslagen, is het nu meer een treinstation. Een plek waar informatie snel voorbijkomt en minder lang wordt vastgehouden. Dit is deels een reactie op de snelle toestroom van informatie in de huidige samenleving. ‘In het huidige tijdperk leren we onze hersens omgaan met een snellere toestroom van informatie. We kunnen niet al die informatie meer opslaan. Dus wat we doen is, we gaan eigenlijk onze hersens gebruiken als treinstation en minder als bibliotheek.’ Vlek denkt dat deze verschuiving een verdedigingsmechanisme is om overbelasting te beperken. Dr. Porter bevestigt dit, door de snelle toevoer van informatie gebruiken we ons brein meer als zoekmachine. We gaan sneller langs informatie en slaan minder details op dan het geheugen vroeger deed.

Risico’s of mogelijkheden?

Ondanks dat TikTok dus aanzienlijke risico’s, als overprikkeling en verslavingsgedrag, met zich meebrengt zijn er ook veel positieve effecten. Er zijn mogelijkheden voor persoonlijke ontwikkeling, sociale verbinding en openheid over mentale gezondheid. Het is volgens Vlek van cruciaal belang dat jongeren wel leren hoe ze om moeten gaan met het gebruik van TikTok en andere sociale media. Op die manier kunnen de positieve kanten benut worden terwijl ze niet slachtoffer worden van de negatieve effecten. Als TikTok gebruiker word je dus beïnvloed door verschillende effecten, echter krijgen de negatieve effecten vaak meer aandacht dan de positieve. ‘We moeten ons meer focussen op deze positieve effecten. Sociale media-apps als TikTok worden nu echt te veel gedemoniseerd,’ sluit Vlek af.