Bekijk deze productie met geluid
LUXOR – Na jaren zoeken stuitte Howard Carter honderd jaar geleden voor het eerst op een traptrede in het zand van het Dal der Koningen in Egypte. Het bleek de trap te zijn die de Britse archeoloog naar de grafkamers van de farao Toetanchamon leidde. De gevolgen waren groot en zelfs in deze tijd hechten de Egyptenaren veel waarde aan deze invloedrijkste vondst in de Egyptische geschiedenis.
Vlak bij de stad Luxor in Egypte werd begin vorig jaar een ‘gouden faraostad’ gevonden van meer dan 3.400 jaar oud. Egypte bracht deze nieuwe vondst groots in het nieuws. “De grootste vondst sinds Toetanchamon”, verkondigde de bekende Egyptoloog Zahi Hawass.
Deze proclamatie laat duidelijk zien dat sinds de vondst van Toetanchamon precies 100 jaar geleden, nooit meer iets heeft getipt aan het werk van de Britse archeoloog Howard Carter. Het is een herinnering aan mysterie, goud, tragiek, maar ook aan kolonialisme. Toch wordt de vondst nog altijd gekoesterd door de Egyptenaren. Dit jaar zal het ivoren jubileum groots gevierd gaan worden, onder andere met een gloednieuw museum van meer dan een miljard euro.
Jonge Britse tekenaar
De vondst van Toetanchamon kwam niet zomaar tot stand, al jaren had Carter de wens om de tombe van de jonge koning te vinden. Als Britse tekenaar vertrok de zeventienjarige Carter naar Egypte om verschillende archeologen te helpen bij opgravingen. Al snel werd hij gegrepen door de archeologie, waardoor hij zonder opleiding maar al met enige ervaring, aan de leiding van opgravingen kwam te staan. Na jaren zelf onderzoek en conserveringswerkzaamheden te hebben gedaan, kwam Carter in contact met Lord Carnarvon. De man die hem de opdracht gaf te zoeken naar het graf van Toetanchamon.
En dat deed Carter. Ondanks dat veel collega’s dachten dat alles al gevonden was in het Dal der Koningen, zocht Carter hier jaar in jaar uit naar een ingang van een mogelijk graf. Na tien jaar nog niks te hebben gevonden, begon ook Lord Carnarvon te twijfelen aan het succes van de expeditie. Carter mocht nog één seizoen graven, anders zou Carnarvon de stekker uit het project trekken. Hij had al aanwijzingen waar het graf van Toetanchamon zou kunnen liggen, dus zodra het kon begon hij direct met graven in de Dal der koningen.
Carter vertelt over zijn laatste kans:
[aesop_parallax height=”800px” img=”https://svjmedia.nl/camielbeekers/wp-content/uploads/sites/50/2022/07/Carter_i_j_3191200-scaled.jpg” parallaxbg=”fixed” parallaxspeed=”1″ caption=”Het Dal der Koningen waar Carter zocht naar het graf van Toetanchamon. Later zal hij aan de voet van de tempel van Ramses VI zijn ‘gouden vondst’ doen.
Bron: Griffith Institute, University of Oxford” captionposition=”bottom-left” lightbox=”on” floater=”off” floaterposition=”left” floaterdirection=”none” overlay_revealfx=”off”]
Op 4 november komt Carter in de ochtend aan bij zijn opgravinsgteam. “Een ongewone stilte deed mij begrijpen dat er iets buitengewoons had plaatsgevonden”, vertelt Carter in zijn memoires. Onder arbeiderswoningen uit de oudheid en grenzend aan het graf van Ramses VI, was het opgravingsteam al enige dagen aan het graven. En deze ochtend stuitte een werknemer van Carter op een stukje traptrede. “Ik begon bijna te hopen dat wij uiteindelijk toch ons graf hadden gevonden.”
[aesop_image img=”https://svjmedia.nl/camielbeekers/wp-content/uploads/sites/50/2022/07/Burton_0002_res6000-scaled.jpg” panorama=”off” imgwidth=”800px” align=”center” lightbox=”on” captionsrc=”custom” caption=”De uitgehouwen trapholte die naar het graf van Toetanchamon zou leiden.
Bron: Bron: Griffith Institute, University of Oxford” captionposition=”center” revealfx=”inplace” overlay_revealfx=”off”]
De rest is geschiedenis. Carter groef het puin weg en langzaam kwam een trap tevoorschijn die leidde naar, wat later bleek, het graf van Toetanchamon. Na vijftien dagen vol spanning te hebben gewacht op Lord Carnarvon, die uit Engeland moest komen, stonden de twee heren voor de verzegelde ingang van de daadwerkelijke Tombe van de farao.
In de vier grafkamers worden zo’n 5000 objecten, veelal voorzien van een goudlaag, gevonden, die al 3000 jaar niet het daglicht hadden gezien. Artefacten zoals juwelen, cultusvoorwerpen, meubels, instrumenten nog veel meer werden gevonden. Met een van de bekendste: het dodenmasker van Toetanchamon. “Dit is een sensationele vondst geweest”, vertelt Egyptoloog Huub Pragt. “Het is niet alleen het spectaculaire verhaal over de vondst, maar de ontdekking heeft zoveel cachet gekregen door de enorme rijkdom aan goudschatten die daar vervolgens aan het licht zijn gekomen.” Veel van die vondsten worden vandaag de dag nog steeds onderzocht.
Carter vertelt over de opening van het graf:
[aesop_parallax height=”900px” img=”https://svjmedia.nl/camielbeekers/wp-content/uploads/sites/50/2022/07/Burton_1169_neg_low_res_8-bit-scaled.jpg” parallaxbg=”on” parallaxspeed=”4″ caption=”In de tombe van Toetanchamon stuitte Carter op duizenden gouden objecten: ‘Prachtige dingen’, zoals hij het zelf benoemde.
Bron: Griffith Institute, University of Oxford” captionposition=”bottom-left” lightbox=”on” floater=”off” floatermedia=”In de vier grafkamers worden zo’n 5000 objecten, veelal voorzien van een goudlaag, gevonden, die al 3000 jaar niet het daglicht hadden gezien. Artefacten zoals juwelen, cultusvoorwerpen, meubels, instrumenten nog veel meer werden gevonden. Met een van de bekendste: het dodenmasker van Toetanchamon. “Dit is een sensationele vondst geweest”, vertelt Egyptoloog Huub Pragt. “Het is niet alleen het spectaculaire verhaal over de vondst, maar de ontdekking heeft zoveel cachet gekregen door de enorme rijkdom aan goudschatten die daar vervolgens aan het licht zijn gekomen.” Veel van die vondsten worden vandaag de dag nog steeds onderzocht.
” floaterposition=”center” floaterdirection=”none” floaterdistance=”33%” overlay_revealfx=”off”]
Vloek van de farao
De vondst van de jonge farao bracht een storm aan media-aandacht over de hele wereld teweeg. Iedereen raakte in de ban van de Egyptische farao. Van goochelshows, tot boeken en kleding, alles stond in het teken van de farao. Dit kwam mede door het mysterieuze karakter van de vondst, en ook de velen geruchten die te ronden gingen. Zo werd er gesproken over de ‘Vloek van de Farao’. Deze vloek zou een waslijst aan mensen gedood hebben die met de vondst te maken hebben gehad en zijn ontketend nadat Carter het graf had geopend. Zo zou Lord Carnarvon, een paar maanden na het openen van de tombe, overleden zijn door deze vloek.
[aesop_image img=”https://svjmedia.nl/camielbeekers/wp-content/uploads/sites/50/2022/07/Schermafbeelding-2022-07-20-om-16.02.45.png” panorama=”off” imgwidth=”450px” align=”center” lightbox=”on” captionsrc=”custom” caption=”In een krantenartikel van Het Volk van 22 maart 1930 is een aantal jaar na de vondst te lezen dat er wordt gesproken over een Vloek des Farao, na de dood van een van de teamleden van Carter.
Bron: Het Volk (1930)/ Delpher” captionposition=”center” revealfx=”inplace” overlay_revealfx=”off”]
In werkelijkheid zouden deze verhalen de wereld in zijn geslingerd door de concurrentie van de krant The Times. Uit boosheid omdat het blad een exclusief contract had gesloten met Carter en Carnarvon over berichtgeving over de vondst van Toetanchamon, waardoor andere kranten werden buitengesloten. “Dit maakte dat ze zelf hun verhalen moesten aankleden met allerlei aansprekende zaken. Je hebt met een geschonden graf te maken, een farao en goden van het oude Egypte, dan moet er wel een magische vloek zijn die is uitgesproken. Als er een ding is wat we weten, is dat dat zo’n vloek absoluut niet bestaat”, ontkracht Huub Pragt stellig. Ook Carnarvon bleek namelijk te zijn gestorven aan een opengesneden en ontstoken muggenbult.
[aesop_image img=”https://svjmedia.nl/camielbeekers/wp-content/uploads/sites/50/2022/07/Burton_kv936000-scaled.jpg” panorama=”off” imgwidth=”800px” align=”center” lightbox=”on” captionsrc=”custom” caption=”Lord Carnarvon was de patroon van Carter. Hij initieerde en financierde de zoektocht, maar lang heeft hij niet van de vondst kunnen genieten.
Bron: Griffith Institute, University of Oxford” captionposition=”center” revealfx=”inplace” overlay_revealfx=”off”]
Toetmania
De rage die de vondst teweeg bracht wordt ook wel ‘toetmania’ genoemd: een obsessie van het westen met Toetanchamon en alles wat met het oude Egypte te maken had. De romantiek en de mysterie sprak veel mensen aan. Egyptische motieven waren te zien op kleren, juwelen, reclame, architectuur en kunst. Zelfs in de muziek werd de vondsten van Toetanchamon aangehaald, zoals in de hit van 1923 van Sophie Tucker. Ook het graf zelf trok na de ontdekking veel bekijks.
Carter vertelt over de stormvloed aan aandacht (tip: luister samen met video):
[aesop_video src=”youtube” id=”zTXxgpjsB4w” width=”3000px” align=”center” caption=”Bron: British Pathé/ YouTube” disable_for_mobile=”off” loop=”on” controls=”on” mute=”on” autoplay=”on” viewstart=”on” viewend=”off” show_subtitles=”off” revealfx=”inplace” overlay_revealfx=”off”]
Ondanks dat Carter een ongeschoolde archeoloog was, wordt de vondst vandaag de dag nog steeds bewonderd. “Ik denk dat dit een van de allergrootste vonden aller tijden is geweest”, vertelt Egyptoloog en conservator van het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) Lara Weiss. Ook 100 jaar na dato wordt er veelal positief gekeken naar het werk van Carter. “Voor zijn tijd heeft hij hele nauwkeurige aantekeningen gemaakt.” Dit vind Pragt ook. “Hij heeft de juiste dingen gedaan om die opgraving zo goed mogelijk gefotografeerd en gedocumenteerd te krijgen.”
[aesop_image img=”https://svjmedia.nl/camielbeekers/wp-content/uploads/sites/50/2022/07/Burton_0491_res1800.jpg” panorama=”off” imgwidth=”800px” align=”center” lightbox=”on” captionsrc=”custom” caption=”Carter inspecteert de gevonden artefacten in het graf, samen met zijn werknemers.
Bron: Griffith Institute, University of Oxford” captionposition=”left” revealfx=”frombelow” overlay_revealfx=”off”]
Weiss vindt het belangrijk om hier een kanttekening bij te plaatsen. “Het 100-jarige jubileum is voor Egyptologen ook een uitgelezen moment om kritisch naar het eigen vakgebied te kijken en over de koloniale context van de vondst te reflecteren, los van de grote waarde voor de Oudegyptische geschiedenis.”
[aesop_quote type=”block” background=”#ffffff” text=”#000000″ width=”800px” height=”200px” align=”center” size=”2″ quote=”Howard Carter en Lord Carnarvon waren old-school imperialisten ” cite=”Christina Riggs” parallax=”off” direction=”left” revealfx=”off”]
Want er zijn meer kritische geluiden op de manier van werken van Carter, legt Weiss uit. “Het verhaal van de ontdekking van het graf van Toetanchamon volgt nog te vaak een typische koloniale gedachtegang.” Daarmee verwijst Weiss onder andere naar het onderzoek van professor Christina Riggs aan de Durham Universiteit. “Howard Carter en zijn patroon Lord Carnarvon waren old-school imperialisten”, schrijft ze op de site van de Durham Universiteit. “De meeste buitenlandse archeologen zoals Carter gingen er vanuit dat de Egyptenaren niets gaven om het oude verleden van het land.”
[aesop_parallax height=”800px” img=”https://svjmedia.nl/camielbeekers/wp-content/uploads/sites/50/2022/07/Burton_KV40_res1800.jpg” parallaxbg=”fixed” caption=”Foto gemaakt door Howard Carter, waarop te zien is hoe de Egyptenaren aan het werk waren voor de Engelsman. Hier zien we opvallend genoeg ook kinderen aan het werk.
Bron: Griffith Institute, University of Oxford” captionposition=”bottom-left” lightbox=”on” floater=”off” floaterposition=”left” floaterdirection=”none” overlay_revealfx=”off”]
Werkzaamheden Egypte nu
Honderd jaar na de ontdekking staat Weiss names het RMO zelf in Egypte met haar team om onder andere te zoeken naar de belangrijkste hofleden en ambtenaren van Toetanchamon in Sakkara. Er wordt namelijk nog steeds veelvuldig archeologisch onderzoek gedaan in Egypte. Ook archeoloog Carina van den Hoven is voor de Universiteit Leiden werkzaam in Egypte. Ze doet onderzoek naar een Tombe in Luxor uit de tijd van Amenhotep II. “Het doel van opgravingen in Egypte is tegenwoordig niet meer gericht op het vinden van een bepaald graf, zoals Carter deed”, vertelt Van den Hoven in Egypte.
“Het is nu meer gericht op het verwerven van kennis en inzicht in alle facetten van de oud-Egyptische samenleving.” Daarbij wordt ook veel meer aandacht gegeven aan de lokale bevolking, legt Van den Hoven uit. “Vanuit onze stichting willen we bijdragen aan het ontwikkelen van het historisch bewustzijn van de kinderen die op de West Bank van Luxor wonen”, vertelt ze in Egypte. Zo organiseert ze allerlei activiteiten voor de lokale gemeenschap, waarbij kinderen op een speelse manier kennis wordt bijgebracht over het Oude Egypte en de monumenten waar ze dicht in de buurt wonen.
[aesop_gallery id=”937″ revealfx=”inplace” overlay_revealfx=”off”]
De archeologie in Egypte is dan ook flink veranderd in de afgelopen honderd jaar, volgens Van den Hoven. Oorspronkelijk lag de focus op het kopiëren van teksten op monumenten en het verzamelen van objecten. “Maar tegenwoordig is de egyptologie een interdisciplinaire wetenschap, waarbij de nieuwere technische ontwikkelingen ingezet worden”, legt Van den Hoven uit. Zo worden er nu 3d-modellen gemaakt van grafkamers, zijn er nieuwe dateringstechnologieën en wordt Ground Penetrating Radar ingezet om archeologische sites in kaart te brengen zonder dat er opgegraven hoeft te worden.
Gouden vondsten
Waar honderd jaar geleden de archeologie in Egypte ontzettend populair was, lijkt er nu niet meer zo veel over van die Toetmania. Nieuwe vondsten brengen lang niet meer zoveel teweeg als honderd jaar geleden. “Dat komt omdat zo’n ontdekking als die van Carter nooit meer is geëvenaard. Maar ook de tijd is veranderd, alles gaat nu zo anders en veel sneller”, vertelt Pragt.
Wel laait regelmatig het geluid op dat er grote nieuwe ‘gouden vondsten’ zijn gedaan in Egypte en deze worden dan vaak vergeleken met het graf van Toetanchamon. Dit komt onder andere voort uit PR-plannen van de Egyptische regering, legt Weiss uit. “Toerisme is heel belangrijk voor de Egyptische economie. Daarom is het juist na corona belangrijk om weer mensen naar Egypte te trekken.” Pragt kijkt niet meer op van al die vondsten. “Je kunt de klok erop gelijk zetten. Vier keer per jaar is er wel iets groots in Egypte. Men bedenkt heel goed van te voren wat bijzonder is en wat ze kunnen opblazen tot iets groters.”
[aesop_image img=”https://svjmedia.nl/camielbeekers/wp-content/uploads/sites/50/2022/07/lf-2022-10-28-09_51_00.png” panorama=”off” imgwidth=”800px” align=”center” lightbox=”on” captionsrc=”custom” caption=”Voor de interactieve grafiek, klik hier.” captionposition=”left” revealfx=”off” overlay_revealfx=”off”]
