Ondanks dat moderne hekserij vandaag de dag op allerlei manieren aan populariteit wint, is de geschiedenis ook nog steeds een belangrijk aspect. De heksenvervolgingen spelen al een lange tijd een rol in de geschiedenis. Nog steeds lijken ze een blijvende afdruk te hebben op de huidige samenleving.
Manja Bedner, onder andere theatermaker en mede oprichter van het Nationaal Heksenmonument, zet zich in voor eerherstel van de slachtoffers van de heksenvervolgingen. Haar theatervoorstelling; de heks van Almen, werpt een nieuw licht op de geschiedenis en maakt vergelijkingen met hedendaagse mechanismen van uitsluiting. “Het woord ‘heks’ is ontzettend beladen en wordt nog steeds vaak als scheldwoord gebruikt, altijd voor vrouwen. In onze voorstelling maken we duidelijk dat die vrouwen geen heksen waren en dat het woord heks op honderdduizend manieren kan worden uitgelegd.”
Interesse naar het onderwerp
Hekserij en de heksenvervolgingen hebben Bedner altijd al wel een beetje gefascineerd. “Ik ben als kind ooit naar de Waag in Ouderwater geweest. En dat vond ik wel heel erg spannend en interessant. Ik heb ook als kind op de basisschool een soort werkstukje geschreven over heksenvervolgingen. Achteraf heb ik wel gezien dat ik er toen nog maar weinig van wist.” De mate waarin je tegenwoordig informatie kan vinden over dit onderwerp is heel erg vergroot. Digitalisering speelt daar een grote rol in, alles is nu veel makkelijker te bereiken. “Dat is echt een enorm voordeel voor dit soort onderzoeken”, bevestigt Manja.
Bedner voelt zich dus verbonden met dit onderwerp, niet alleen door de geschiedenis, maar ook door haar persoonlijke ervaringen. ” Vroeger werden vrouwen met kennis over de natuur of die zich anders gedroegen als heks bestempeld. Ik beleef de doorwerking van de heksenvervolgingen zelf ook. Ik ben hoog sensitief, iets wat ik jarenlang heb onderdrukt en wat belachelijk werd gemaakt. Het werd gezien als fantasie of dat ik naar een psychiater moest. Niet als een talent.”
Vrouwenpact
Vroeger is het vrouwenpact, zoals Bedner dit noemt, verbroken. Vrouwen die werden verdacht van hekserij werden opgepakt en hevig gemarteld. Zo werden zij gedwongen om de namen te noemen van andere vrouwen. De vrouwen gaven vaak toe dat zij anderen gezien hadden tijdens ‘de sabbat’ zodat de helse pijnen van het martelen zouden stoppen. Een samenkomst van vrouwen was per definitie verdacht. Het vertrouwen onderling verdween daardoor en zo brak het vrouwenpact. Vrouwen voelden de noodzaak om zich voortaan meer op de achtergrond te houden voor hun veiligheid. “Nou, ik ga maar geen grote mond hebben, loop maar goed mee in de pas, volgzaam zijn, niet te slim zijn, kinderen krijgen, jong zijn, mooi zijn, noem het maar op. Ik geloof zeer zeker dat het nog steeds doorwerkt vandaag de dag”, vertelt Bedner.
Eerherstel, geen excuses
Met haar theatervoorstelling en het Nationaal Heksenmonument streeft Bedner naar eerherstel. “Het gaat niet om excuses van de daders. Die mensen leven allang niet meer. Waar het om gaat, is dat we erkennen dat de slachtoffers onschuldig waren. Door eerherstel te bieden geef je de slachtoffers een stem terug en doorbreek je eeuwenlange misverstanden. Toen wij net begonnen met de tournee speelden we op verschillende locaties. De eerste plek waar wij terecht kwamen was Bredevoort. Wij nemen ook de lokale geschiedenis mee. En daar in Bredevoort, daar was een vreselijke man, de heksenjager, het accent kwam ontzettend op hem te liggen. Toen dachten we, dat is helemaal niet wat wij willen. Hij heeft genoeg aandacht gehad in zijn leven, weg ermee. Het gaat om wat de mensen is overkomen. Dat hebben we vanaf dat moment altijd als leidraad gebruikt.”
“Door op excuses te focussen, focus je op wat de daders gedaan hebben. Wij willen juist kijken naar wat de slachtoffers hebben doorgemaakt. Daardoor komt het accent en de aandacht op een hele andere plek” voegt Manja’s dochter Julia, die de rol van de dochter speelt in de heks van Almen, toe.
Een feministische golf
Het woord ‘heks’ wordt gezien als een krachtig symbool binnen de feministische beweging. Veel vrouwen gebruiken het woord tegenwoordig als geuzennaam. Het staat symbool voor kracht, onafhankelijkheid en verbinding met de natuur. Dat is wat de vrouwen in het verleden werd ontnomen en op die manier is het een manier om die kracht terug te winnen.
Die erkenning is belangrijk, stelt Bedner, omdat de mechanismen achter de heksenvervolgingen nog steeds in de samenleving doorwerken. “Het patriarchale systeem is nog steeds voelbaar in hoe vrouwen elkaar wantrouwen en hoe de maatschappij vrouwelijke kennis en kracht marginaliseert. Dat is niet zomaar verdwenen. Het duurt generaties voordat dit soort trauma’s worden verwerkt.”
Bedner heeft ook een organisatie voor het vrouwenpact opgericht. Hier organiseert zij trainingen en weekenden waarin vrouwen werken aan de wonden die zijn ontstaan door de patriarchale geschiedenis en door de heksenvervolgingen. “Het gaat om hereniging, vertrouwen en het herstellen van die natuurlijke band tussen vrouwen die ooit systematisch is beschadigd.”
Wake-up call
Met haar theaterproductie en het Nationaal Heksenmonument wil Bedner niet alleen de geschiedenis herdenken maar ook een wake-up call bieden. “De mechanismen die vrouwen eeuwen geleden het leven kostten, zijn er nog steeds. Denk aan de zondebokmechanismen in de politiek en de uitsluiting van minderheden. Wat in de middeleeuwen begon, werkt nog altijd door in onze maatschappij. We moeten ons daarvan bewust zijn en ertegen in opstand komen.”
Bedner’s theatervoorstelling; ‘De Heks Van Almen’ en het Nationaal Heksenmonument zijn een oproep om opnieuw te kijken naar wat we kunnen leren van het verleden. In 2025 zal de voorstelling opnieuw gespeeld worden op verschillende plaatsen in Nederland voor eerherstel van de slachtoffers in die regio.
Meer weten? Bekijk dan de websites van het Nationaal Heksenmonument of de theatervoorstelling ‘De Heks Van Almen’.
www.nationaalheksenmonument.nl / www.deheksvanalmen.nl