TikTok is met 3 miljoen gebruikers niet meer weg te denken uit het Nederlandse medialandschap. Ondanks de grote populariteit is het bedrijf al meermaals verwikkeld geraakt in geduchte privacy-schendingszaken. Het beleid van TikTok conflicteert hevig met de Nederlandse wetgeving. Dus logischerwijs rijst daarbij de vraag: hoe kan deze app nog steeds bestaan?
Voordat we in de ingewikkelde juridische brei gaan duiken rondom het beleid van TikTok, gaan we eerst terug naar het ontstaan van deze app. Anders dan grote sociale media als Instagram, Facebook of Twitter, ligt het moederbedrijf van TikTok in China. ByteDance, zoals dit bedrijf heet, werd in 2012 opgericht door internetondernemer Zhang Yiming. Een paar jaar later lanceerde ByteDance de app Douyin (抖音) in China.
Dit was een enorm succes, met ruim 100 miljoen downloads in rap tempo. Dus besloot ByteDance Douyininternationaal te lanceren onder de naam ‘TikTok’. Met de overname van het gelijksoortige bedrijf ‘Musical.ly’ in 2017, schoot de populariteit van TikTok omhoog. In 2021 had de app als eerste niet-Facebook gerelateerd bedrijf 3 miljard downloads wereldwijd, zo blijkt uit cijfers van Sensor Tower.
Van concept naar digitale reus
Maar wat maakt het nou dat deze app zo onwijs populair is? Linda Vonhof is specialist in mediawijsheid en medeoprichter van Social Media Wijs. Zij geeft aan dat je de app in wordt getrokken, en er niet makkelijk meer uitkomt: ‘TikTok heeft heel snel in de gaten wat wij leuk vinden en waar wij onze aandacht bij vasthouden. Daar zijn zij in het sociale medialandschap ook wel echt de heer en meester in.’ Hiermee doelt zij op het algoritme van TikTok.
Nu is TikTok niet uitzonderlijk als sociale media platform in het gebruik van algoritmes. Toch zit het bij TikTok wel wat anders in elkaar dan bij andere apps. Mediaspecialist Linda Vonhof legt uit: ‘Bij alle andere sociale media is het uitgangspunt dat je ziet wat de mensen die jíj volgt delen. Daarnaast kan je ook nog zelf via een andere pagina op zoek naar dingen die in jouw belangstellingssfeer zitten. Bij TikTok zit dat precies andersom. Als je de app opent, krijg je meteen de ‘For You Page’, waar content wordt aangeboden die wordt geselecteerd op basis van het algoritme. Om naar content te komen van gebruikers die je volgt, moet je zelf nog een stap ondernemen.’ Hiermee zorgt TikTok dat je vast wordt gehouden door dat algoritme.
En dat vasthouden gebeurt heel veel. In een onderzoek van het CBS geeft 28,7% van de jongeren tussen de 18 en 25 jaar aan zich verslaafd te voelen aan TikTok. Daarnaast gaf 8,7% van de sociale mediagebruikers aan 5 tot 10 uur per dag te spenderen op sociale media. Veel van deze gebruikers ook op TikTok zitten, gezien het feit dat TikTok een grote speler is in het sociale medialandschap en het algoritme van TikTok uitzonderlijk verslavend werkt.
Jouw gegevens op straat
Echter is er nog iets wat TikTok onderscheidt van andere sociale media. Dat heeft te maken met het privacy-gedeelte van de app. TikTok verzamelt namelijk allerlei data van de gebruikers, waarbij het onduidelijk is waarvoor en naar wie die data toe gaat. Dit is niet alleen in strijd met de wet, maar wegens het feit dat er tekenen zijn dat TikTok gelieerd is aan de Chinese overheid, zorgt dit ook voor grote zorgen bij Nederlandse consumenten en de politiek.
Zo heeft Stichting Take Back Your Privacy (TBYP), met de ondersteuning va de Consumentenbond, een rechtszaak aangespannen tegen TikTok. Friederike van der Jagt, voorzitter van TBYP, maakt zich zorgen over de data-taferelen bij TikTok: ‘De gegevens van de app worden mogelijk doorgegeven aan China.’ Die gegevens gaan verder dan hoe lang jij op de app zit, maar dit gaat bijvoorbeeld ook om jouw locatie, of je gedrag op de app. Van der Jagt geeft aan dat dit niet transparant wordt gedeeld met de gebruiker: ‘TikTok heeft geen goed leeftijdsverificatiesysteem. Jonge kinderen kunnen zo toegang krijgen tot een zeer verslavende app met ook gevaarlijke content. Daarbij wordt er op de app niet gezorgd voor de juiste toestemming van ouders, daardoor hebben zij een slecht beeld van wat er eigenlijk allemaal gebeurt met de gegevens van hun kinderen, maar ook wat hun kinderen allemaal te zien krijgen.’
Dan kan je je afvragen, wat maakt dat uit? Volgens Van der Jagt veel: ‘TikTok verhandelt persoonsgegevens en verdient daarmee geld over de rug van kinderen. Dat terwijl deze gegevens onrechtmatig zijn. Iets wat er ook mee gebeurt, is dat die gegevens worden gebruikt om het algoritme van TikTok te voeden. Een algoritme dat extreem verslavend is en daarmee gevaarlijk is voor kinderen.’ Dat zijn voor de stichting belangrijke redenen om deze rechtszaak voort te zetten.
Verbieden als pleister op de wond?
In politieke sferen zijn er al geluiden geweest over het compleet verbieden van TikTok. Dit wordt binnenkort al ingevoerd voor de werktelefoons van rijksambtenaren, maar bijvoorbeeld de partij ChristenUnie eist een volledig verbod op de app. Ook de jongerenpartij van ChristenUnie, PerspectieF, staat hiervoor. Voorzitter Jens Mostert vertelt: ‘Wij willen een verbod vanwege twee zaken. Aan de ene kant is dit het geopolitieke deel. Je ziet dat er een app is gemaakt met heel nauwe benden met de Chinese staatspartij. Het is niet waterdicht, er zijn verschillende bewijzen dat die privacy niet goed op orde is. Daarmee heb je potentieel een gigantisch datalek.’
‘Er is ook nog een andere kant, die wat mij betreft minstens zo belangrijk is. Bij TikTok wordt een zeer geavanceerd profiel gemaakt van de gebruikers, vaak jonge gebruikers, om zo efficiënt mogelijke advertenties naar voren te schuiven. Zo wordt geld verdiend over de rug van kinderen. Dat is een businessmodel dat wat mij betreft echt gigantisch moet worden ingeperkt, want dat loopt nu echt de spuigaten uit,’ aldus Mostert.
Zo te horen zijn de jongerenpartij PerspectieF en stichting Take Back Your Privacy dus zeer eensgezind over het feit dat er geld wordt verdiend door kinderen op de app. Toch is voorzitter Van der Jagt geen voorstander van een compleet verbod: ‘Ik denk dat een compleet verbod helemaal niet realistisch is. We kunnen het gaan verbieden, maar dan is er volgende maand weer iets nieuws dat dan ‘TikTak’ heet. En dat is dan in feite gewoon een kopie van TikTok.’
Ook vanuit de hoek van mediaspecialisten wordt het idee van een verbod ook niet met open armen ontvangen, zo ook bij media-specialist Linda Vonhof: ‘Een verbod is misschien niet per se de beste optie ooit. Het zal veel praktische dingen kunnen oplossen, maar aan de andere kant gaat het ook wel heel erg ver. Ook vraag ik me af of het wel realistisch is.’
Licht aan het eind van de tunnel?
Als een verbod dus geen optie is, zijn er dan überhaupt oplossingen om de privacy-problemen van TikTok op te lossen? Volgens Friederike van der Jagt wel: ‘Het is beter om na te gaan denken over hoe je zo een partij beter kan aanpakken. Daarom heeft het ook zo ver kunnen komen. Op een gegeven moment groeit het namelijk zo snel, dat handhaving lastig wordt. Dan ben je eigenlijk te laat.’ Ook Linda Vonhof zet liever in op preventie dan op verbieden: ‘Zorg gewoon dat jij, ook al wordt het helemaal nooit verboden, qua mediaopvoeding hiermee bezig bent.’
Dat handhaven probeert TBYP nu ook door middel van de rechtszaak, maar TikTok laat zich nog niet zo gemakkelijk handhaven. ‘Wat TikTok doet, is proberen te vertragen. Elke week dat ze langer TikTok op de ouderwetse manier kunnen doen, verdienen ze meer geld. TikTok heeft ook al gezegd dat wij als stichting niet bevoegd zijn om deze zaak aan te spannen. Dat vertraagt ook het proces, want de rechter moet daar weer over gaan oordelen voordat we verder kunnen,’ aldus Van der Jagt.
Als we overkoepelend gaan kijken, is het dus ondanks alle schendingen van onder meer de privacywetgeving helemaal niet zo gek dat TikTok nog steeds bestaat. Wetgeving en handhaving lopen altijd achter op de techniek, zeker als het in zo een stroomversnelling komt qua populariteit als TikTok. Een verbod is vanuit de geopolitieke optiek geen slecht plan, ook gezien de hedendaagse spanningen op het politieke wereldtoneel, maar het is volgens Van der Jagt geen toekomstbestendig plan. Een moeilijke tweestrijd.
De boodschap aan de consument is daarentegen duidelijker. Mediaspecialist Linda Vonhof roept gebruikers, maar zeker ook ouders van gebruikers, op om zich te onderwijzen over de gevaren van TikTok. Op die manier kunnen we allemaal een toekomst in waarbij wij misschien niet voorlopen op de techniek, maar het wel kunnen bijbenen.
Data-verantwoording
Dit artikel gebruikt data van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) en Sensor Tower om inzicht te geven in de wereldwijde populariteit van de TikTok-app en de mogelijke impact ervan op social media-verslaving. De TikTok-gegevens zijn afkomstig van Sensor Tower, een bedrijf dat App Store Optimization (ASO)-gegevens en -inzichten levert.
De data over verslaving aan sociale media zijn gebaseerd op de “Belevingen” -enquête, uitgevoerd door CBS met behulp van een gemengde gegevensverzamelingsmethode. Het onderzoek richt zich op personen van 18 jaar of ouder in particuliere huishoudens, met een representatieve steekproefomvang van ongeveer 3.500 personen per jaar. Uit het onderzoek blijkt dat 18- tot 25-jarigen in 2017 meer uren besteden aan sociale media dan in 2015.
Het is echter belangrijk op te merken dat het lastig is om goede data van TikTok te verkrijgen, gezien het feit dat hun cijfers veelal achter gesloten deuren blijven. Daarnaast hebben de Sensor Tower-gegevens alleen betrekking op de App Store, met uitzondering van Android-gebruikers.