Vrije opdracht

Hoe staat het Nedersaksisch ervoor?

Een taal van gevoel, niet van ‘slecht Nederlands’

Fotobijschrift en credits

Foto door Floor Goedegebuure.
Bijschrift: Boeken in/over de Nedersaksische taal.

‘Joa’ en ‘lantearnpaole’: het zijn voorbeelden van woorden die te horen waren tijdens twee politieke vergaderingen. Op 26 maart in Overijssel spraken de Provinciale Staten voor de tweede keer ooit deels in het Nedersaksisch, en in Oost-Gelre op 22 april besloot de gemeenteraad voortaan jaarlijks een vergadering in die taal te houden. Dat zulke momenten nog steeds uitzonderlijk zijn, roept de vraag op: hoe staat het Nedersaksisch er eigenlijk voor?

Binnen het Nedersaksisch zijn er verschillende manieren om woorden uit te spreken. ,,De klanken kunnen per streek of zelfs dorp verschillen”, aldus Henk Bloemhoff (76), onderzoeker Nedersaksische projecten en docent taalkunde. Bij het Nedersaksisch Vocaal Ensemble, waarvan Jan Hut (68) al tien jaar lid is, zingen zij in alle varianten van de regionale taal. ,,Wij proberen die uitspraak zo te krijgen dat het zo dicht mogelijk bij de originele variant van het Nedersaksisch komt. Aangezien iedereen uit het taalgebied komt, heb je als het ware op ieder variant een taalcoach zitten die ons verbetert”, vertelt hij. In het Gronings is ‘maar’ geschreven als ‘moar’ en in het Drents ‘maor’. In beide is het hetzelfde woord, maar in Drents hoor je de ‘a’ wat meer.” 

Over het aantal Nedersaksische sprekers zijn niet veel cijfers bekend. Bloemhoff heeft zelf onderzoek gedaan en kwam in 2005 uit op 2.152.000 mensen die het Nedersaksisch kunnen spreken. ,,Je moet je wel realiseren dat het grootste gedeelte van die oudste groep sprekers in 2025 niet meer bestaat. Ik kan het je op een briefje geven dat het aantal sprekers terugloopt, maar niet op de manier zoals vaak losjesweg verondersteld wordt. Ik denk dat in grote delen van het Nedersaksische gebied de taal blijft bestaan”, licht hij toe. Het Centraal Bureau voor de Statistiek kwam in 2021 met een onderzoek naar hoe het Nedersaksisch thuis gesproken werd. Van alle provincies in Nederland wordt deze regionale taal het meest in Drenthe thuis gesproken.

‘Slecht Nederlands praten’

,,Ik merk tijdens de gastlessen die ik geef dat jongeren wel eens denken dat het ‘slecht Nederlands’ praten is”, vertelt Albert Bartelds (62), streektaalconsulent en podcastmaker. ,,Maar op het moment dat ze erachter komen dat dat echt een onzin verhaal is, gaan ze er compleet anders naar kijken.” Tijdens zijn gastlessen gaat het deels ook over de taalgeschiedenis. ,,Mensen denken allemaal dat het verbasterd Nederlands is, terwijl het Nedersaksisch een veel oudere taal is dan het Nederlands”, legt Bartelds uit.

Woorden zoals boers, plat of dialect hangen vaak ook samen met de vooroordelen, waarmee sprekers te maken hebben. ,,Voor de een is het neutraal en voor de ander zit er een negatieve bijklank aan”, zegt Bloemhoff. ,,Zelf gebruik ik het woord dialect niet meer, maar streektaal. Er wordt te vaak verwezen naar ‘het dialect’ in de zin dat het geen Nederlands is en meestal wordt dat wel negatief bedoeld.”

Dieper dan taal

Tijdens het geven van gastlessen aan MBO-klassen gebruikt Bartelds het Nedersaksisch ‘als een mooie ingang om op een zachte manier taal, cultuur en identiteit bespreekbaar te maken’. Toch vindt hij het ook weleens spannend om voor een MBO-klas te staan. ,,In deze tijd is het best een harde wereld. ‘Wij zijn zo en jij hoort niet bij ons’ en dat voel je ook. Ik merk als ik de klassen in kom dat men allemaal bij elkaar zit.” Toch heeft hij in zijn vijftien jaar ‘nog nooit een mislukte les gehad’, stelt Bartelds. ,,Het verhaal werkt goed. Voor iedereen, want iedereen wil gezien, gehoord en serieus genomen worden.” 

Het Nedersaksisch gaat veel dieper dan alleen de taal. Voor vele mensen is het een identiteit, cultuur en gevoel dat het meedraagt. ,,Ik weet nog goed dat wij bij mij in het dorp optraden in de kerk. Ik had ook de dorpsgenoten uitgenodigd om te komen kijken”, vertelde Hut. ,,Op een gegeven moment stond achterin een vrouw en de tranen liepen over haar wangen. Niet omdat wij zo’n treurig lied zongen, helemaal niet. Die klanken deden haar denken aan vroeger toen ze klein was.” 

Ook tijdens het zingen doet het iets met Hut zelf. ,, Bij bepaalde liedjes voel ik de kippenvel over mijn lichaam heen trekken. Het doet iets met onszelf, het doet iets met publiek. Wat is er mooier dan dat?” Hij stelt dat ‘het geheugen van het lichaam groter is dan dat er in het hoofd zit’. ,,Bij vertrouwde klanken doet het iets met je. Het doet je denken aan vroeger, aan bepaalde herinneringen.”

Kentering

Hut merkt dat er de afgelopen jaren wel meer belangstelling is voor het Nedersaksisch en de bijbehorende dialecten. ,,Ik heb toch echt het gevoel dat steeds meer mensen op zoek gaan naar hun roots”, zegt hij. ,,Er is wel een toenemende belangstelling om het levendig te houden, maar het wordt niet overal meer levendig gesproken.” 

Ook Bartelds sluit zich aan bij deze observatie. ,,Het wordt steeds serieuzer genomen en dat is niet alleen bij het Nedersaksisch”, vertelt Bartelds. “Er komen meer speelfilms en series, waarin talen een rol spelen. Er is nog nooit zoveel muziek gemaakt in allerlei dialecten en die nummers zijn ook nog eens zeer succesvol. Er is zeker een kentering gaande.”

Nog steeds benieuwd naar het Nedersaksisch? Luister ook de podcast In Eigen Woorden! Hierin wordt van alles besproken over de dialecten in de provincies waar Nedersaksisch wordt gesproken, zoals identiteit, persoonlijke verhalen en natuurlijk ook de dialecten klinken.

,,Tijdens de streektaalmaand - maart - vergaderen sommige gemeenteraden of provinciale staten in het Nedersaksisch. Dat wordt eigenlijk gedaan zonder dat daar dekking voor is in de wet”, legt Bloemhoff uit. Het Nedersaksisch is sinds 1996 een erkende taal onder deel 2 van het Europees Handvest voor regionale talen of minderheden. Hierdoor heeft het niet dezelfde dekking in wetten als het Nederlands of het Fries te hebben. Bloemhoff stelt: ,,De enige dekking die de wet geeft is dat je ook iets anders mag spreken. Alleen moet het van tevoren aangetoond worden dat het efficiënter zou zijn en iedereen moet het daarmee eens zijn. Eigenlijk zit er een verborgen rem op als het ware.” 

De Nedersaksische taal is niet alleen erkend binnen Nederland, maar ook binnen Duitsland. Op de vraag om het Nedersaksisch simpel uit te leggen, zei Bloemhoff het volgende. ,,In het noorden en oosten van Nederland wordt nog een aparte taal gesproken die geen Nederlands is. Als je het eenvoudig zou willen uitleggen, zijn er zeven hoofdvarianten. Namelijk het Gronings, Drents, Sallands, Stellingwerfs, Twents, het Achterhoeks en het Veluws.” Niet alleen in de provincies Gelderland, Overijssel, Drenthe, Friesland en Groningen wordt deze taal gesproken. ,,Om nog iets preciezer te zijn”, vertelt Bloemhoff. ,,Het Urkers hoort er ook bij, maar er loopt ook nog een stukje naar Het Gooi toe waar het gesproken wordt. Bunschoten en Huizen worden er ook nog bij gerekend.” 

Het onderzoek dat is gebruikt, heet Talen en dialecten in Nederland van het Centraal Bureau voor de Statistiek. Dit onderzoek is uitgegeven in 2021. Ik heb gebruik gemaakt van tabel 2.1 in de longread. Hierbij heb ik een datavisualisatie gemaakt in het programma Flourish. Voor mijn visualisatie heb ik bewust gekozen voor een staafdiagram om een duidelijk overzicht te bieden in welke provincies Nedersaksisch wordt gesproken. Ook heb ik ervoor gekozen om alleen de provincies waar duidelijk het Nedersaksisch wordt gesproken te belichten. Dit heb ik onder andere gedaan op basis van de uitleg die Henk Bloemhoff mij gaf. De overige provincies staan onder ‘overige provincies’. In mijn ogen biedt dit een goed en duidelijk perspectief op het gebied van de Nedersaksische taal.

Verder heb ik ook in de loop van tekst gebruikgemaakt van dit onderzoek van het CBS, namelijk om Drenthe specifiek uit te lichten. Daarnaast heb ik ook Henk Bloemhoff zijn onderzoek naar het aantal Nedersaksisch sprekers in Nederland gebruikt. Dit onderzoek komt uit 2005, maar door de beperkte bronnen op dit gebied heb ik gekozen om deze te belichten. In combinatie met het onderzoek van het CBS en Bloemhoff zijn eigen antwoorden lijkt mij dit een relevante toevoeging in mijn artikel.

Beide onderzoeken zijn op basis van een enquête verricht. De vragen die zijn gebruikt bij het CBS, zijn te vinden onder het kopje 'Methode en resultaten'. De vragen van het onderzoek van Henk Bloemhoff zijn terug te vinden in een boek dat hij heeft gepubliceerd. Echter is deze niet voor iedereen toegankelijk zonder te kopen.

In Eigen Woorden: Thuis in Twente

Music: Silent Movie 72 by Sascha Ende
Link: https://ende.app/en/song/12493-silent-movie-72

In Eigen Woorden: Rondje Overijssel

Music: Silent Movie 72 by Sascha Ende
Link: https://ende.app/en/song/12493-silent-movie-72

Voorbeeld sociale-mediapost ter aankondiging crossmediale productie

🚨Nieuwe crossmediale productie🚨
Had jij de verborgen hint over het onderwerp gevonden in de post? Laat het weten in de comments.💬👇

Ontdek de Nedersaksische taal en haar dialecten! In het algemeen, maar ook van Twente tot aan Groningen, alles komt aan bod. Het zit boordevol met persoonlijke verhalen, feitjes en zelfs leuke uitspraken in de verschillende dialecten.

In de podcastreeks In Eigen Woorden gaat journalist Floor Goedegebuure in gesprek met dialectsprekers en dialectologen over hoe deze dialecten klinken, verschillen en zich ontwikkelen. Ook krijgt zij zelf een dialectlesje van haar gasten. Ook schreef Floor Goedegebuure een achtergrondartikel dat dieper ingaat op de staat van het Nedersaksisch en wat de taal precies inhoudt. Benieuwd? 📲 Klik op de link in de bio.