Beeld en tekst: Iris Nulkes
De mentale strijd van topsporters: in hoeverre maakt mental coaching het verschil?
Mentale gezondheid speelt een steeds groter wordende rol binnen de Nederlandse samenleving. Dit probleem speelt zich niet alleen af onder de gemiddelde Nederlander, maar het is ook een hot topic binnen de wereld van de topsporters. Maar hoe ga je om met prestatiedruk, blessures en verwachtingen van de buitenwereld?
Voormalig professioneel basketballer voor de Landstede Hammers, Niek van der Plas (21): ‘Het is lastig om aan de zijkant te zitten en te kijken naar je teamgenoten die op het veld staan en tegelijkertijd de motivatie op te blijven brengen om optimaal aan je herstel te werken. Dit is namelijk een vrij intensief proces met veel krachttrainingen en afspraken bij fysiotherapeuten en ziekenhuizen.’
Het vak mental coach heeft meer naamsbekendheid dan ooit. Uit onderzoek van de Kamer van Koophandel naar mental coaches in Nederland, blijkt dat sinds 2013 het aantal coaches vernegenvoudigd is. Deze cijfers zijn deels te verklaren, want om mental coach te worden, is een achtergrond in sportpsychologie of coaching niet per se nodig. Mental coach is geen beschermd beroep en het is niet verplicht om een certificering te behalen. Ook neemt de vraag naar coaching toe, mede door de groeiende erkenning van het belang van mentale gezondheid in zowel sport als het bedrijfsleven.
Een mental coach is iemand die anderen helpt met het verbeteren van hun mentale gezondheid. Als mental coach werk je samen met cliënten, ook wel ‘coachees’ genoemd, aan persoonlijke doelen, en ondersteun je hen bij het ontwikkelen van een positieve mindset.
Mentale uitdagingen in topsport
Topsport draait niet alleen om fysieke prestaties, maar legt ook een enorme mentale druk op atleten. De invloed van buitenaf, van familie tot de fans en de media, kunnen een grote druk uitoefenen op de mentale gezondheid van een topsporter.
Bijna driekwart van de Nederlandse topsporters en veertig procent van hun coaches kampt met psychische klachten. Dit blijkt uit onderzoek van Amsterdam UMC samen met TeamNL dat in september 2024 gepubliceerd is in het wetenschappelijk tijdschrift BMJ Open Sport & Exercise Medicine. In totaal vulden 156 atleten en 95 coaches anoniem gevalideerde vragenlijsten in over psychische klachten.
Onder topsporters bleek een verband te liggen tussen recente levensgebeurtenissen en angst, depressie, slaapproblemen, ongunstig alcoholgebruik en eetproblemen. Ook vonden de onderzoekers bij atleten een verband tussen ernstige blessures en angst en slaapproblemen. Bij coaches vonden de onderzoekers deze relaties niet.
Sporters moeten constant presteren. Dit kan leiden tot stress, angst en zelfs depressie, zoals blijkt uit onderzoek gepubliceerd in The Sport Journal. Ook blessures hebben een grote invloed op het mentale welzijn. Dit heeft Niek, voormalig professioneel basketballer, ook ervaren: ‘In 2022 heb ik een schouderblessure opgelopen waardoor ik ongeveer acht maanden aan de zijkant heb gezeten. Het is lastig om aan de zijkant te zitten en te kijken naar je teamgenoten die op het veld staan en tegelijkertijd de motivatie op te blijven brengen om optimaal aan je herstel te werken.’ Omdat hij het grootste deel van zijn hersteltrainingen alleen moest doen, raakte hij geïsoleerd van de rest van het team. Hij raakte deze periode in een mentaal dal.
Uit een onderzoek uit 2024 op PubMed, een databank die vooral wordt gebruikt in geneeskunde en gezondheidswetenschappen, blijkt ook dat veel andere sporters na een blessure gevoelens van frustratie en identiteitsverlies ervaren. Wanneer mentale klachten onbehandeld blijven, kunnen sporters kampen met slaapstoornissen, eetproblemen en een verslechterde concentratie, wat hun prestaties negatief beïnvloedt. Bovendien kan de druk om altijd te moeten presteren leiden tot sociale isolatie, omdat sporters minder tijd en energie overhouden voor vrienden en familie.
Tegelijkertijd kan het beoefenen van een topsport ook positieve mentale effecten hebben: het opbouwen van discipline en doorzettingsvermogen helpt sporters om beter met stress om te gaan, aldus Rebecca Smith van Complete Performance Coaching. Bovendien tonen cijfers uit een onderzoek uit 2019 op PubMed aan dat sporters over het algemeen een betere stressregulatie ontwikkelen. Niek kan dit beamen: ‘Door op jonge leeftijd al in de wereld van de topsport mee te draaien, word je sneller weerbaar voor tegenslagen en meningen van coaches of spelers. Hierdoor zullen latere tegenslagen minder impact op je hebben en hier leer je beter mee omgaan. Dit heeft mijn sportprestaties in positieve zin beïnvloed.’
Technieken om mentale gezondheid te bevorderen
Mental coaches gebruiken verschillende technieken om mentale gezondheid onder sporters te bevorderen. Een van de bekendste methodes is mindfullness. Volgens de eerdergenoemde publicatie uit 2024 in PubMed is deze methode samen met het doen van ademhalingsoefeningen, een goede methode om het stressniveau van sporters beter te beheersen en om gefocust te blijven. Dit bevestigt Sjoerd Opbergen, oprichter van coachingbureau Elitemind: ‘Je creëert door bepaalde ademhalingsoefeningen toe te passen rust. Bepaalde ademhalingstechnieken kan je zowel in een wedstrijd, maar ook ervoor of erna toepassen.’
Daarnaast zetten coaches cognitieve gedragstherapie in om negatieve gedachten om te zetten in positieve overtuigingen. Cognitieve gedragstherapie is een verzamelnaam voor hulpvormen. Hierin leren coachees hoe ze beter kunnen omgaan met hun negatieve gedachten, gevoelens over zichzelf en hun omgeving.
Dit kan bijdragen aan een sterker zelfbeeld en minder faalangst. Aldus een onderzoek van Bas Kodden naar de effecten van coaching op werknemerschap, gepubliceerd op ResearchGate.
De rol van een mental coach
Mental coaches spelen een belangrijke rol in het bevorderen van de mentale gezondheid van topsporters: ‘Ik vind het heel belangrijk om echt te luisteren naar sporters; ik stel vragen over hoe de sporter zich voelt bij bepaalde gebeurtenissen en ik luister aandachtig. Vervolgens gaan we doelgericht aan bepaalde doelen werken.’ Aldus Opbergen. Het werk van een mental coach gaat verder dan alleen gesprekken voeren: zo helpen ze atleten om beter met stress en druk om te gaan. Dit werpt niet alleen zijn vruchten af tijdens het beoefenen van een sport, maar ook in het persoonlijke leven van de atleet.
‘Coaching is geen wondermiddel,’ benadrukt Opbergen, ‘je moet het zien als een fysieke training. Het heeft tijd nodig en je moet ook blijven oefenen. Denk hierbij aan het doen van squats in de sportschool, je moet er vaak meerdere doen voor je er beter in wordt.’ Sporters moeten dus actief en constant blijven werken aan hun mentale gezondheid, evenals hun fysieke conditie.
Aantallen en effectiviteit
In Nederland bevinden zich zo’n 8432 mental coaches, gespecialiseerd in sport, aldus de Kamer van Koophandel. Uit eigen onderzoek van de KVK is sinds 2013 het aantal van 1017 coaches naar 8432 coaches in het eerste kwartaal van 2025 gestegen. Het aantal is dus negen keer zoveel als twaalf jaar geleden. De grootste groei is te zien in de provincie Noord-Holland, waarbij het aantal coaches van 110 in 2013, naar 1068 is gestegen in 2025. De KVK kan geen directe oorzaak hiervoor aantonen.
Zoals eerder benoemd is er geen opleiding tot het vak mental coach. Iedereen kan coach worden en dit kan een indirecte invloed zijn in het aantal stijgingen van het aantal coaches, dat bij de KVK ingeschreven staat. Dit kan ook vragen oproepen over de kwaliteit en effectiviteit van sommige coaches. Om meer professionaliteit en betrouwbaarheid uit te stralen, zijn er gespecialiseerde certificeringen in het leven geroepen, zoals die van het NOBCO (Nederlandse Orde van Beroepscoaches), die de kwaliteit van coaches waarborgt. Hoewel certificering niet verplicht is, kan het helpen om geloofwaardigheid op te bouwen en cliënten aan te trekken. Opbergen benadrukt nadrukkelijk dat de invloed van coaching afhankelijk is per persoon: ‘De werking van mental coaching is heel afhankelijk van hoe vaak iemand sport; dus hoe vaak iemand de kans krijgt om met zijn mentale oefeningen aan de slag te gaan.’
Hoewel mental coaching niet voor alles een oplossing is, kan het voor veel topsporters een hulpmiddel zijn om niet alleen hun prestaties te verbeteren, maar ook om mentaal gezonder door hun carrière en leven te gaan.
Data verantwoording:
Voor de data-analyse is er naar diverse datasets gekeken. Er is data verzameld over: het aantal mental coaches in Nederland, de groei hiervan en het aantal psychische klachten onder topsporters binnen een steekproef van 156 atleten en 95 coaches van TeamNL (zowel mannelijke als vrouwelijke).
Er is bewust gekozen om een vergelijking te maken van het aantal coaches in Nederland in de jaren 2013 en 2025, omdat er zo een directe trend te zien is in het aantal mental coaches in Nederland. Er is een overduidelijke groei te zien binnen deze tijdlijn. Er is nergens binnen deze twaalf jaar een daling te zien. In 2013 is de Kamer van Koophandel begonnen met het bijhouden van het aantal mental coaches in Nederland. De reden hierachter is dat het vak hiervoor niet genoeg bekendheid kende om een individuele database te krijgen. De data is afkomstig uit een eigen database en onderzoek van de Kamer van Koophandel. De data was snel verkregen door contact op te nemen met de Kamer van Koophandel.
De tweede dataset is samengesteld aan de hand van informatie uit een wetenschappelijk onderzoek van het Amsterdam UMC in samenwerking met TeamNL. Deze data is afkomstig uit een enquête van het Amsterdam UMC zelf, verdeeld over 251 respondenten. Ook deze data was vrij toegankelijk en simpel te verkrijgen, wat de transparantie ten goede komt.