Het sentiment rond de Russische Dag van de Overwinning is sinds de oorlog in Oekraïne behoorlijk gekanteld in Letland, ziet historicus Maija Grizane, programmadirecteur aan de Daugavpils Universiteit. Dat is een punt van zorg voor de Letse autoriteiten. De dag was oorspronkelijk een feest- en herdenkingsdag die nog stamt uit de Sovjettijd, maar de herdenking heeft inmiddels ook een andere lading gekregen.

‘Deze dag kreeg al sinds een aantal jaar voor de oorlog in Oekraïne extra betekenis’, vertelt Grizane. ‘Veel aanwezigen namen symbolen mee die ook werden gebruikt bij de Russische herdenkingen en militaire parades. Het werd een dag waarop niet alleen de overwinning werd gevierd, maar ook een gevoel van verbondenheid met de Russische cultuur. Dat baarde de Letse autoriteiten zorgen.’

Machtsvertoon

De Russische president Poetin greep deze 9 mei-viering aan voor machtsvertoon en nieuwe nucleaire waarschuwingen tegen het Westen. In zijn jaarlijkse toespraak op het Rode Plein in Moskou wees hij erop dat de Russische kernwapeninstallaties ‘dag en nacht klaar staan’.

In Daugavpils, de tweede stad van Letland en slechts twintig kilometer verwijderd van Belarus, was op straat nauwelijks te merken dat buurland Rusland op dit moment opnieuw een oorlog in Europa voert. Ruim de helft van de stad is etnisch Rus. Toch kwamen er in Daugavpils veel mensen bij elkaar, om de Russische overwinning op nazi-Duitsland in de Tweede Wereldoorlog te herdenken.

Geen feestdag

De Letse bevolking kijkt al jaren verschillend tegen de herdenkingsdag aan, zegt Grizane. ‘Er zijn Letten die meevochten in het Sovjetleger tegen nazi-Duitsland. Deze dag herinnert daaraan. Maar voor de meeste Letten is het geen typische feestdag. Het einde van de Tweede Wereldoorlog was niet alleen een overwinning, maar ook het begin van een tweede bezetting. Letland kreeg zijn vrijheid niet terug na de Tweede Wereldoorlog.’

Tekst loopt door onder de foto.

Ze vult aan dat veel Letten ook mee moesten vechten met het Duitse leger. ‘Veel Letten moesten vechten in drie legers: de Sovjets, de nazi’s en nog een keer de Sovjets. Het was geen verzoek, het was een mobilisatie. Als je weigerde, werd je doodgeschoten, of liep je familie dat risico.’

Moeilijke integratie

Letland probeert zichtbaar afstand te nemen van zijn Russische verleden. Het thema de-russificatie domineerde dit jaar ook de Letse verkiezingscampagne voor de Europese verkiezingen, op 9 juni, precies een maand later. Reclame- en campagnemateriaal verspreiden in het Russisch was al verboden in Letland. Daar kwam bij dat verkiezingsdebatten voor de Europese verkiezingen niet meer werden toegestaan in het Russisch.

Bovendien speelt het thema nu ook een rol in de verkiezingen zélf. ‘Politici voeren hier campagne op’, zegt Grizane. ‘Dat zijn ook een beetje politieke spelletjes. Letland heeft veel gemengde, tweetalige gezinnen. Dat zijn gewone mensen.’

Tekst loopt door onder de foto.

Met name de jonge generatie Russischtaligen in Letland is best bereid om de Letse taal te leren, vertelt de historicus. ‘Maar er zijn ook mensen die dat niet willen. Hoe deze groep het best kan integreren in Letland is nog steeds een pijnlijk discussieonderwerp: het is zoeken naar een balans tussen het officiële standpunt van de Letse autoriteiten en dat van deze verschillende maatschappelijke groepen.’

Geen revoluties

Grizane ziet dat de herdenkingsdag aan veranderingen onderhevig is in Letland, nu de overheid beperkingen oplegt. ‘Je hebt symbolen en betekenis nodig, als je iets wil herdenken. Veel Sovjetsymbolen zijn verwijderd of verboden. Daardoor verliest zo’n dag zijn betekenis.’ Ze ziet ook dat de dag zorgt voor polarisatie in Letland.

‘Deze dag zou een soort verzet kunnen vormen voor mensen die het niet eens zijn met de landelijke politiek.’ Maar, zo nuanceert ze direct: ‘Onze samenleving is vrij kalm. We zijn niet gewend aan revoluties, daar houden mensen hier niet van.’

Letland worstelt openlijk met zijn Sovjetverleden. Vieringen en herdenkingen op 9 mei, de Russische Dag van de Overwinning, zijn sinds de oorlog in Oekraïne verboden. Op deze dag viert Rusland de overwinning op nazi-Duitsland en het einde van de Tweede Wereldoorlog. In Letland zijn de vieringen op 9 mei een overblijfsel van 47 jaar Sovjetbezetting. In het oosten van Letland, waar nog veel etnisch Russen wonen, wordt de dag nog steeds als herdenkingsdag aangegrepen.

In het kort

• Letland neemt steeds nadrukkelijker afstand van zijn Sovjetverleden
• Dat zorgt voor spanningen onder de grote etnisch Russische bevolking van het land
• Die spanningen worden zichtbaar op 9 mei: een herdenkingsdag, die sinds de oorlog in Oekraïne verboden is

De zestigjarige Domila loopt met haar buurvrouw richting een groot oorlogsmonument in het Duprovina Park in Daugavpils, de tweede stad van Letland, slechts twintig kilometer verwijderd van Belarus. Ze draagt een boodschappentas met daarin een bos bloemen bij zich, die ze, één dag voor de grote herdenkingsdag, graag bij het monument achter wil laten. Al snel wordt het stel aangesproken door twee politieagenten, die hen al een tijdje nauwlettend in de gaten houden. De twee besluiten om te keren. De bloemen hebben de tas niet verlaten.

‘We wilden graag een boeket bloemen bij het monument neerleggen, maar we waren niet dapper genoeg. De twee agenten zeiden niet zoveel, maar ik ben toch bang gearresteerd te worden’, zegt ze. ‘Mijn vader vocht in het Sovjetleger en verloor daarbij zijn been. Ik wil hem graag herdenken, net als de Oekraïense soldaten die nu sneuvelen.’

Streng toezicht

De politieaanwezigheid schrok het duo af, erkent Domila, die bang is voor de gevolgen van haar bezoek aan het plein. Strikt genomen was haar aanwezigheid niet verboden: het Duprovina Park is een van de weinige plekken in de stad waar het neerleggen van bloemen op 9 mei nog oogluikend wordt toegestaan. Onder het monument liggen graven, en het verbieden van bloemen leggen bij een begraafplaats, dat bleek juridisch te ingewikkeld.

Tekst loopt door onder de foto.

Toch staat het oorlogsmonument op die Russische Dag van de Overwinning, de dag na Domila’s bezoek, onder hoogspanning. Het hele park wordt gemonitord door ruim zestig politieagenten en er is een drone en extra cameratoezicht aanwezig op het relatief kleine plein rond het monument. Wie openlijk Russische symbolen bij zich draagt, wordt meteen in de kraag gevat.

Tekst loopt door onder de tijdlijn.

Wie bloemen meeneemt naar andere plekken in de stad, kan ook op een politieoptreden rekenen. Een man die een bloem neerlegt op het Glorieplein, waar tot voor kort een groot Sovjetmonument stond, wordt direct meegenomen naar een politieauto en afgevoerd. Zijn vrouw roept hem nog wat na in het Russisch. De Letse autoriteiten hebben het monument twee jaar geleden verwijderd, naar aanleiding van de oorlog in Oekraïne. Het monument was altijd dé plek voor herdenkingsceremonies op de Russische Dag van de Overwinning, maar nu mag dat niet meer.

 

[aesop_content color=”#000000″ background=”#d6d6d6″ width=”90%” height=”90%” columns=”1″ position=”none” imgrepeat=”no-repeat” disable_bgshading=”off” floaterposition=”left” floaterdirection=”up” revealfx=”off” overlay_revealfx=”off” aesop-generator-content=”</p>
<h3 id="letland-verdeeld" style="font-weight: 400"><strong>Letland verdeeld</strong></h3>
<p><em>Sinds vorig jaar zijn alle vormen van vieringen en herdenkingen op 9 mei verboden in Letland. Het Letse parlement stuurt er twee maanden na de start van de Russische invasie aanvankelijk nog op aan om Oekraïense slachtoffers te herdenken op 9 mei, maar in 2023 volgt een algeheel verbod voor welke viering dan ook, met uitzondering van de Dag van Europa, ook op 9 mei. Het plaatsen van bloemen op openbare plekken mag dan ook niet meer, met uitzondering van begraafplaatsen.</em></p>
<p><em>Deze Russische Dag van de Overwinning verdeelt Letland al langer. Veel etnisch Russen zien de dag als een herinnering aan de overwinning op nazi-Duitsland. In het Sovjetleger dat nazi-Duitsland in 1944 versloeg, vochten ook ruim 70.000 Letten mee. Maar voor veel Letten is de dag ook een herinnering aan de start van een nieuwe Sovjetbezetting.</em></p>
<p><em>De drie Baltische staten proberen zich al langer te ontdoen van <a href="https://svjmedia.nl/joriksimonides/745/letland-verstoot-alles-wat-russisch-is-ondanks-praktische-bezwaren/">hun Russische verleden</a>. In Estland, Letland en Litouwen werden al verschillende <a href="https://svjmedia.nl/specialisaties/4184/ruslandnijd-litouwen-wil-af-van-haar-sovjetmonumenten-maar-dat-ligt-gevoelig//">Sovjetmonumenten ontmanteld</a>. Ook de Russische taal <a href="https://euroviews.eu/22a/2022/12/13/how-estonia-is-connecting-east-and-west-by-using-language-and-how-that-could-be-debatable/">staat onder druk</a> in de drie landen: onderwijs in het Russisch wordt aan banden gelegd en inwoners in Letland die de Letse taal onvoldoende machtig zijn, lopen sinds vorig jaar het risico om hun verblijfsvergunning kwijt te raken. In de Koude Oorlog trokken verschillende Russische staatsburgers naar Letland. Veel van hen bleven in het land na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, maar hoefden nooit eerder de taal te leren. Vandaag de dag beschouwt 35 procent van Letland het Russisch als de moedertaal.</em></p>
<p> </p>
<p>”]

Letland verdeeld

Sinds vorig jaar zijn alle vormen van vieringen en herdenkingen op 9 mei verboden in Letland. Het Letse parlement stuurt er twee maanden na de start van de Russische invasie aanvankelijk nog op aan om Oekraïense slachtoffers te herdenken op 9 mei, maar in 2023 volgt een algeheel verbod voor welke viering dan ook, met uitzondering van de Dag van Europa, ook op 9 mei. Het plaatsen van bloemen op openbare plekken mag dan ook niet meer, met uitzondering van begraafplaatsen.

Deze Russische Dag van de Overwinning verdeelt Letland al langer. Veel etnisch Russen zien de dag als een herinnering aan de overwinning op nazi-Duitsland. In het Sovjetleger dat nazi-Duitsland in 1944 versloeg, vochten ook ruim 70.000 Letten mee. Maar voor veel Letten is de dag ook een herinnering aan de start van een nieuwe Sovjetbezetting.

De drie Baltische staten proberen zich al langer te ontdoen van hun Russische verleden. In Estland, Letland en Litouwen werden al verschillende Sovjetmonumenten ontmanteld. Ook de Russische taal staat onder druk in de drie landen: onderwijs in het Russisch wordt aan banden gelegd en inwoners in Letland die de Letse taal onvoldoende machtig zijn, lopen sinds vorig jaar het risico om hun verblijfsvergunning kwijt te raken. In de Koude Oorlog trokken verschillende Russische staatsburgers naar Letland. Veel van hen bleven in het land na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, maar hoefden nooit eerder de taal te leren. Vandaag de dag beschouwt 35 procent van Letland het Russisch als de moedertaal.

 

[/aesop_content]

De grote politiemacht bij het oorlogsmonument in Daugavpils zorgt voor ergernis bij sommige aanwezigen. ‘Ik vind het niet normaal dat er politie bijstaat’, zegt Igor, die kort een kijkje neemt bij het monument. ‘Mijn opa overleed in de Tweede Wereldoorlog, het zou normaal moeten zijn om hem te mogen herdenken.’ Vladimir legt iets verderop een bloem: ‘Iedereen in Letland, zeker in dit deel van het land, heeft grote delen van hun familie verloren. Dat zijn familiehelden. De politiek denkt dat we van de Sovjet-Unie zijn, maar we willen gewoon onze familie herdenken.’

Onder druk

Wie tóch bloemen wil meenemen op deze herdenkingsdag, moet zijn locatie zorgvuldig kiezen. Op de militaire Sovjetbegraafplaats wordt dit ook toegestaan. Maar wie de bloemen meeneemt naar een andere plek tegenover de begraafplaats, wordt teruggefloten door de politie die ook hier toezicht houdt. ‘We vieren de vrijheid vandaag, maar dat kan op steeds minder plekken’, zegt Ekaterina, die de militaire begraafplaats samen met haar dochter bezoekt. ‘Dit is een van de weinige gedenkplekken die nog over zijn, de rest is al gesloten. Daar mag je nu ook niet meer komen.’ Ze stoort zich aan het politietoezicht. ‘De politie is streng en wijst duidelijk aan waar we wel en niet mogen komen.’

Tekst loopt door onder de foto.

Haar drieëntwintigjarige dochter Anastasia heeft weinig begrip voor de keuze om de herdenkingsdag zo sterk in te perken. ‘De overheid doet alsof we tégen deze mensen vochten, maar er zijn ook veel van onze mensen omgekomen.’ Ze voelt zich, samen met haar Russischsprekende familie, al langer onder druk gezet door de Letse overheid. ‘We mogen onze eigen taal ook al niet meer spreken, terwijl we hier voor eeuwen met Russen samenleefden. Mijn broer gaat hier naar de middelbare school, daar is het Russisch al volledig vervangen door het Lets. Hij loopt achterstanden op, vooral bij wiskunde, omdat hij de taal niet machtig is.’

Bloemenzee

De Letse politie arresteert op 9 mei uiteindelijk negentien mensen, waarvan zes in Daugavpils. Toch is het monument in het Duprovina Park de volgende dag veranderd in een bloemenzee. De politie was soepel in de oost-Letse stad, concludeert voorbijganger Denis die het monument met zijn oma bezoekt. ‘Ze zijn vrij relaxed hier. Ik heb weinig last van ze.’ In de hoofdstad Riga – in het westen van Letland – is dat wel anders, weet Denis. ‘Daar is het een stuk strikter.’