“Wees blij dat hij je niet heeft verkracht”
Slachtoffers van seksueel geweld hebben vaak niet één, maar twee trauma’s te verwerken. Minstens 75 procent van slachtoffers van seksueel geweld krijgt in ieder geval één verwijtende reactie van familie, vrienden, politie of zelfs hulpverleners. Waar komt deze reactie vandaan en belangrijker: wat doet dit met het slachtoffer?
‘Waarom heb je niets gedaan om het te stoppen?’, ‘wees blij dat hij je niet heeft verkracht’ of ‘weet je wel wat dat met iemand doet, zo’n beschuldiging?’. Dit zijn allemaal voorbeelden van victim blaming, de wetenschappelijke term die aan deze reacties wordt gegeven. Letterlijk vertaald betekent dit ‘het slachtoffer de schuld geven’. Het slachtoffer wordt hierbij (deels) verantwoordelijk gehouden voor wat het slachtoffer is overkomen. In Nederland hebben 1,4 miljoen vrouwen en 380.000 mannen tussen de 15 en 70 jaar te maken gehad met een vorm van seks tegen de eigen wil. Ongeveer de helft kampt met psychische problemen, zoals PTSS (posttraumatische stressstoornis), persoonlijkheidsproblematiek en depressies. Victim blaming kan het verwerkingsproces na een trauma belemmeren en kan het slachtoffer het gevoel geven voor een tweede keer slachtoffer te zijn.
Selfblaming
Wanneer een slachtoffer wordt belaagd door een onbekende (stranger rape) is het slachtoffer meestal geneigd hulpverlening in te schakelen. Wanneer het een bekende betreft, gebeurt dit veel minder vaak. In de meeste gevallen (tussen de 70 en 80 procent) van seksueel geweld is de dader een bekende van het slachtoffer. Bij minderjarige slachtoffers gaat het zelfs om 90 procent van de gevallen. Dan kan het naar buiten treden met een verhaal extra complex maken, zegt psychisch sociaal adviseur Ted Bokhorst van Slachtofferhulp Nederland. “Als de dader een familielid of vriend van de familie is, dan komt er vaak een loyaliteitsgevoel kijken bij het slachtoffer. Zeker bij kinderen. Als je als kind hoort dat opa, oma of oom naar de gevangenis moet als je het aan iemand vertelt, dan houd je het wel voor je.” Volgens Bokhorst is de grootste troef van een dader schuld- en schaamtegevoelens als een zaadje planten in het hoofd van het slachtoffer. Door opmerkingen zoals ‘Je wilde het in het begin wel’ of wanneer er tijdens het misbruik een fysieke reactie ontstaat zoals klaarkomen: ‘zie je wel, je vindt het wel lekker’, kan het slachtoffer zich schuldig voelen. Hierbij komen vaak schuld- en schaamtegevoelens kijken omdat het gevoel van waardigheid wordt aangetast.
Second rape
Als een slachtoffer uiteindelijk naar buiten treedt, dan kan een beschuldigende reactie uit de omgeving resulteren in secundaire victimisatie of second rape, vertelt Iva Bicanic, hoofd van het landelijk psychotraumacentrum van het UMC Utrecht en Centrum Seksueel Geweld. Secundaire victimisatie of second rape worden in de wetenschap als term gebruikt voor herhaald slachtofferschap. Het slachtoffer heeft een traumatische ervaring gehad en voelt zich opnieuw bestempeld als slachtoffer wanneer hij of zij de schuld krijgt van wat er is gebeurd. Dit kan het verwerkingsproces belemmeren, zelfvertrouwen beschadigen en zorgen voor wantrouwen. Het gevoel van schaamte en schuld bij het slachtoffer worden bevestigd en extra versterkt door beschuldigende reacties uit de omgeving. “Slachtoffers van seksueel misbruik kunnen zelfs meer last hebben van negatieve reacties van anderen dan van de gebeurtenis zelf”, legt Bicanic uit.
Psychologisch proces
Victim blaming wordt gezien als een soort beschermingsmechanisme. Door het slachtoffer de schuld te geven, geloven mensen dat zulke gebeurtenissen hen niet overkomen. Dit geeft het gevoel van controle. Zolang jij niets doet om eenzelfde soort misdrijf of misdaad over jezelf af te roepen, dan overkomt je niets. Victim blaming is volgens sommige wetenschappelijke theorieën een automatisch psychologisch proces dat optreedt bij de confrontatie met een slachtoffer. Een van deze theorieën is ‘The just world’. Deze theorie komt voort uit onderzoek van sociaal psycholoog Melvin Lerner uit de jaren ’80. Volgens Lerner hebben mensen de behoefte te geloven dat de wereld eerlijk en rechtvaardig is en dat dingen met een reden gebeuren. Oftewel: als een slachtoffer iets overkomt, zal diegene daar wel om gevraagd hebben. Wanneer iemand slachtoffer wordt van een misdaad, wordt het rechtvaardige wereldbeeld bedreigd en kan er een onveilig gevoel optreden. Als de oorzaak van de gebeurtenis vervolgens bij het slachtoffer wordt neergelegd, ofwel victim blaming, (‘wie gaat er dan ook in zo’n kort rokje over straat?’ of ‘waarom heb je niet gegild of geroepen om hulp?’) dan wordt de gebeurtenis opnieuw geïnterpreteerd en past het beter in het beeld van een rechtvaardige wereld. Zo wordt het onveilige gevoel verminderd en blijft het geloof in de eerlijke, rechtvaardige wereld bestaan.
Een luisterend oor
Wat kun je het beste doen wanneer een slachtoffer zijn of haar verhaal aan jou vertelt? Volgens Bokhorst is een luisterend oor bieden het beste wat er is. “Zet de deur open en laat weten aan het slachtoffer te willen luisteren wat hij of zij te vertellen heeft. Als je niet weet hoe je die persoon kunt helpen, kun je vragen waar behoefte aan is.” Psycholoog Annebet Nolen sluit zich hierbij aan: “Erken het verhaal van het slachtoffer. Dat helpt bij de verwerking. Ook het slachtoffer bedanken dat die het verhaal met jou deelt, kan zorgen voor meer verbinding. Het slachtoffer voelt zich dan minder alleen.”
Daarnaast is geduld hebben met het slachtoffer, het verhaal geheimhouden en keuzes respecteren, zoals het wel of niet doen van aangifte, belangrijk. “Dat het slachtoffer zijn verhaal vertelt, is al heel iets. Probeer vragen te stellen zonder oordeel.” Maar het belangrijkst is volgens Bokhorst om er te zijn en te luisteren. “Een litteken gaat nooit meer weg, maar als je er minder tegenaan schuurt, kun je ermee leren leven. Maar als eraan gekrabd wordt, dan blijft het opengaan en ontstaat een etterende wond.”
[embed]https://youtu.be/nqE6r4tmJAI[/embed]
Ben je zelf een slachtoffer van seksueel geweld of wil je een slachtoffer helpen? Er zijn verschillende organisaties en initiatieven die hulp kunnen bieden, zoals: slachtofferhulp.nl, centrumseksueelgeweld.nl of slachtofferwijzer.nl.
EXTRA KADER MET INFORMATIE
Huidige zedenwet
Op dit moment is seks tegen de wil zonder verzet van het slachtoffer niet strafbaar in de Nederlandse wetgeving, alleen als er bewijs is dat het slachtoffer is gedwongen. Dit bewijs is er vaak niet, onder andere omdat 67 procent van de slachtoffers bevriest of meewerkt wanneer hen dit overkomt. Uit onderzoek van I&O Research blijkt dat 20 procent van de vrouwen en 3 procent van de mannen van 16 jaar en ouder een keer seks heeft gehad tegen de wil. 8 maart is het wetsvoorstel over onvrijwillige seks en verkrachting van Minister van Justitie en Veiligheid Ferd Grapperhaus in consultatie gegaan. In het wetsvoorstel wil Grapperhaus een ondergrens opnemen: Als iemand bewust (non)-verbale signalen dat de ander geen seks wil negeert, dan kan die persoon straks strafbaar worden gesteld. Volgens Grapperhaus hoort vrijwillige en gelijkwaardige seks de norm te zijn. De consultatie van het wetsvoorstel loopt tot 4 juni 2021, hierna gaat het voorstel naar de Tweede Kamer.
Bronnenlijst:
-
- Aria Kennisinstituut. (2020, 6 December). Keynote victim blaming door Iva Bicanic – Act4Respect congres 27/11/2020[Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=0ujizI3LCKI&feature=youtu.be
- Kanne, P., & Driessen, M. (2020, juni). Hoe denken Nederlanders over verkrachting? I&O Research. https://www.ioresearch.nl/wp-content/uploads/2020/06/Rapport-BAMNEVER-verkrachting-DEF.pdf
- Janoff-Bulman, Characterological versus behavioral self-blame: inquiries into depression and rape, Journal of Personality and Social Psychology, 1979
- Slachtofferhulp Nederland. (2020, 9 juni).Voor de Helpers. https://www.slachtofferhulp.nl/voordehelpers
- (2019, 29 november).Victim blaming: wanneer het slachtoffer de schuld krijgt. slachtofferwijzer.nl. https://slachtofferwijzer.nl/nieuws/victim-blaming/
- Ministerie van Algemene Zaken. (2021, 7 maart). Wetsvoorstel seksuele misdrijven. Kamerstuk | Rijksoverheid.nl. https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2021/03/08/wetsvoorste seksuele-misdrijven