Terwijl veel Europese landen langzaam stappen zetten richting inclusie van Roma-gemeenschappen, blijven de Roma in Servië structureel achtergesteld. Ze leven vaak zonder basisvoorzieningen, onderwijs of toegang tot gezondheidszorg. Door wanbeleid en het uitblijven van EU-toetreding ontbreekt druk tot hervorming waardoor hun situatie schrijnender is dan elders in Europa. Tibor Varga, een Hongaars-Servische priester zet zich al meer dan dertig jaar in voor de grootste minderheid van Servië.
Het settlement
‘Ik laat jullie zien waar de Roma van Çantavir leven’, zegt Tibor terwijl hij ondertussen de schuifdeur van zijn grote witte bus open maakt en met zijn handen gebaard dat we in moeten stappen. We rijden een stuk door het dorp dat in eerste oogopslag lijkt op een typisch Servisch dorp: lage huizen, overal Cyrillisch schrift en een klein kerkje waaraan je door de mozaïeken en koepelvormen met een kruis erop weet dat christelijk-orthodox de dominante geloofsovertuiging is. ‘Het is hier zo links’, zegt Tibor. Dit wordt steeds duidelijker door een aantal huisjes die tussen het hoge gras en elektriciteitspalen staan.
Dichterbij wordt duidelijk wat de staat is van de huizen. Door de kapotte dakpannen zijn bij vele huizen het skelet van het houten frame te zien. De ramen zijn bedekt met een extra houten plaat voor betere isolatie. Tussen de huizen rennen kinderen en stijgen er wat rookpluimen op van de maaltijden die buiten worden bereid. Tibor werpt een blik naar de andere kant van de weg waar het duidelijk wordt hoe groot de verschillen zijn. Er staan huizen met een kleine oprit en minimaal één auto voor de deur waardoor de weg voelt als een fysieke grens tussen rijk en arm. Het moment dat Tibor het settlement op loopt wordt al snel duidelijk dat zijn werk een positieve invloed heeft op de inwoners. Zodra de rondrennende kinderen hem zien roepen ze enthousiast zijn naam en zwaaien ze.
Niet alleen door de staat van de huizen is er te zien dat armoede een grote rol speelt in het settlement. De kinderen dragen kleren met moddervlekken erop en sommigen lopen op blote voeten over het modderige terrein. Terwijl Tibor omringt wordt door zo’n tien kinderen komen er ook een aantal volwassenen richting Tibor. Bij velen verschijnt in eerste instantie net als bij de kinderen een blij gezicht als ze hem zien. Er ontstaat een gesprek tussen een inwoner van het settlement waarbij de positieve blik van de bewoner langzamerhand verandert. Door het hoge tempo en serieuze toon van het gesprek krijg je het idee dat er een probleem is. Later bevestigd Tibor dit door in het Engels een korte samenvatting te geven: ‘Hij vertelde me dat hij medicijnen nodig heeft voor zijn onderrug. Doordat hij niet staat geregistreerd heeft hij geen toegang tot de gratis gezondheidszorg waarmee hij de medicijnen kan halen, hij heeft me gevraagd of ik ze voor hem kan halen.’ Tibor praat nog een tijdje met de man en sluit het gesprek af met een stevige handdruk.
Volgens een rapport van Amnesty International zijn de leefomstandigheden van Roma in Servië zijn vaak erbarmelijk en zijn in de afgelopen decennia nauwelijks verbeterd. Veel Roma wonen in geïmproviseerde nederzettingen aan de rand van steden of dorpen, zonder stromend water, riolering of elektriciteit. Deze nederzettingen, net zoals die hier in Çantavir zijn vaak illegaal, waardoor bewoners geen recht hebben op basisvoorzieningen of bescherming tegen uitzetting.
Hoe kan het dat deze gemeenschap,
decennia na de eerste integratie, nog steeds aan de rand van de
samenleving leeft?
Dag van de dienst
Op de dag van de dienst begint Tibor vroeg in de ochtend met een bezoek aan de bakkerij in het nabijgelegen plaatsje Subotica. Hij heeft een afspraak gemaakt met een lokale bakkerij dat hij voor een fractie van de prijs al het brood dat de dag ervoor niet is gekocht over mag kopen. De bakker komt gelijk naar buiten op het moment dat hij de bus van Tibor aan ziet komen rijden. Hij geeft hem een hand en begeleid hem naar het magazijn. In het magazijn van de bakkerij staan zo’n twintig zakker met brood opgesteld waar Tibor er 6 van mee mag nemen. ‘Het is nog prima brood dat nog makkelijk gegeten kan worden’, vertelt hij terwijl hij een van de broden afbreekt om te laten zien hoe vers het nog is. Na het inladen van de zakken brood is het tijd om naar de lokale apotheek te gaan om de medicijnen te halen voor één van de bewoners van het settlement. In de auto vertelt Tibor over de grote hoeveelheid verstandelijk beperkten die op het settlement wonen. Doordat Roma vaak afgesloten leven van de rest van de samenleving komen taboes als incest vaker voor. Vaak is geen geld voor voorbehoedsmiddelen wat uiteindelijk resulteert in een vicieuze cirkel die moeilijk te doorbreken is.’
Wat doet de Servische overheid om de situatie van Roma te verbeteren?
‘Te weinig’, zegt Geert Luteijn, politicoloog gespecialiseerd in de Balkan. ‘Het zijn voornamelijk ngo’s en projecten zoals die van Igor die hulp bieden aan Roma. Het is gewoon lastig in een land als Servië. De armoede is over het algemeen erg hoog, en daardoor vallen de Roma vaak tussen wal en schip. Want probeer maar eens aan je kiezers uit te leggen dat je geld hebt vrijgemaakt voor de Roma, in plaats van voor algemene armoedebestrijding.’ Luteijn geeft aan dat dit mede komt doordat Roma in al die tijd niet echt zijn gezien als onderdeel van het volk. ‘Servië is opgebouwd op nationalistische ideeën. Roma hebben altijd hun eigen cultuur behouden, waardoor ze worden gezien als buitenbeentjes.’
Kandidaat-lidmaatschap Europese Unie
Servië is sinds 2001 EU-kandidaat. Om toe te kunnen treden tot de EU moet het land zich houden aan EU-normen en -waarden. ‘Een belangrijk onderdeel daarvan is de inclusie van Roma’, verklaart Luteijn. ‘Elk jaar schrijft de Europese Commissie een rapport over de voortgang. Zo bleek dat het nationale coördinatieorgaan, dat de inclusieprojecten coördineert, slechts drie keer heeft vergaderd, terwijl zes vergaderingen waren afgesproken. De deskundigengroep, waarin het maatschappelijk middenveld betrokken zou zijn ter ondersteuning van het coördinatieorgaan, is zelfs nooit bijeengekomen. In 2023, een jaar later, meldde dezelfde commissie dat er weliswaar een begin was gemaakt met het actieplan waarin werd gewerkt aan bijvoorbeeld legale huisvesting maar dat toezicht en coördinatie nog steeds ontbrak. En vorig jaar bleek dat de overheid nog steeds Roma-dorpen ontruimt terwijl dat volgens internationale normen niet is toegestaan.’
‘Er is onvoldoende voortgang geboekt in het realiseren van betere woningen met goede voorzieningen voor Roma.’
-Geert Luteijn
‘Ik vind het jammer om te zien dat het werk wat ik doe nodig is’, vertelt Tibor terwijl hij de zakken met brood uit de auto laadt. Terwijl Tibor richting de gaarkeuken loopt, ruik je een sterke geur van de maaltijd die die middag geserveerd zal worden. Een Servische vrouw die verantwoordelijk is voor de gaarkeuken haalt met trots de deksel van de pan om te laten zien wat ze heeft bereid. Tibor verzamelt ondertussen wat oud karton om de kachel in de kerk mee op te stoken. ‘Ik probeer de kosten zo laag mogelijk te houden door zo veel materiaal te hergebruiken. Zo gebruik ik bijvoorbeeld de dozen waar de groentes in hebben gezeten als materiaal om de haard mee op te stoken.’
In de verte komt door de poort een oude vrouw aangelopen die moeilijk loopt. Als ze Tibor ziet, begroet ze hem en geeft ze hem een hand. Tibor opent de houten deur van de kerk met in zijn handen een stapel opgevouwen karton. Eenmaal binnen begint hij gelijk de kachel op te stoken en gaat de vrouw met overgeslagen armen zo dicht mogelijk bij de kachel zitten om op te warmen. Langzamerhand komen er steeds meer mensen binnen. Er zijn veel bekende gezichten te zien die de dag ervoor ook op het settlement aanwezig waren. Als het ongeveer een kwartier is na de afgesproken tijd gaat Tibor op een kruk zitten en slaat hij de bijbel open. De zaal valt gelijk helemaal stil, het enige wat je nog hoort zijn drie jonge kindjes, allen niet ouder dan vier, waarvan hun moeder ze als ze hun mond opentrekken probeert te corrigeren.
Tibor begint met lezen:
God zei: 'Dit is het teken van het verbond dat ik sluit met jullie en met alle levende wezens bij jullie, voor alle komende generaties:
Ik plaats mijn boog in de wolken; die zal het teken zijn van het verbond tussen mij en de aarde.
Wanneer ik wolken samenpak boven de aarde en in die wolken de boog zichtbaar wordt,
dan zal ik denken aan mijn verbond met jullie en met alle levende wezens, alles wat leeft.
Nooit meer zal het water uitgroeien tot een vloed die alles en iedereen vernietigt.
Als de boog in de wolken verschijnt, zal ik die zien en denken aan het eeuwige verbond tussen God en al het leven op aarde.'
God zei tegen Noach: 'Dit is het teken van het verbond dat ik gesloten heb met alles wat op aarde leeft.'
Hij leest de passage op een rustig tempo voor en kijkt ondertussen meerdere malen richting de zaal. Je krijgt door de schuine hoofden en velen ogen die op Tibor zijn gericht het gevoel dat wat er wordt gezegd ook daadwerkelijk binnenkomt. Hij sluit de passage af met ‘amen’ waarna de mensen in de zaal hem in koor herhalen. Vervolgens leggen alle inzittenden een hand op elkaars schouder en kijken ze elkaar in de ogen aan.
Dan is het tijd om de voedselpakketten op te halen. Bij het openen van de deur van de kerk is de geur van de eerder opengemaakte pan een stuk sterker geworden. De mensen bewegen zich langzamerhand richting de gaarkeuken en vormen een rij met allen een tas in hun hand. Tibor tovert uit de zak van zijn cargo-broek een doosje met de medicijnen voor de man die daar de dag ervoor om had gevraagd. Om de beurt worden de inwoners van het settlement uitgenodigd om in de gaarkeuken hun tas te laten vullen. Naast een warme maaltijd die met een grote pollepel wordt opgeschept ontvangen ze ook een kleine voorraad groente en het brood die ze later op kunnen eten. Door een van de chefs uit de gaarkeuken wordt na het uitdelen van het eten met een lijst afgestreept wie wel en niet heeft gehad.
Door de deuropening van de gaarkeuken zie je velen gezichten die nieuwsgierig naar binnen proberen te kijken om te zien wat er op het menu staat. Als bijna iedereen is geweest is de man aan de beurt die Tibor gister had verteld over zijn dochtertje die hij zonder eten naar school heeft moeten sturen. Nadat hij het eten heeft ontvangen praat hij met Tibor en vraagt hij hem om wat geld om nog wat extra dagen vooruit te kunnen. Tibor kijkt om zich heen alsof hij op het punt staat een louche deal te sluiten. Als niemand zijn richting op kijkt druk hij snel 500 dinar in zijn hand (omgerekend twee euro veertig). Als iedereen uiteindelijk weg is evalueert Tibor met ons: ‘Eigenlijk geef ik bijna nooit geld, als anderen dit zien willen ze namelijk allemaal wat hebben. In dit geval kan ik het niet over mijn hart verkrijgen om niks te geven gezien zijn situatie. Ik merk dat veel Roma mij zien als iemand die alles heeft en erg rijk is, maar daadwerkelijk ben ik gewoon iemand die hard werkt.’
‘Ik zeg ook altijd: wat ik doe kunnen jullie ook.’
-Tibor Varga
‘Je ziet aan hun gezichtsuitdrukking dat ze daar niet in geloven, terwijl het echt waar is. De situatie waarin ze verkeren zorgt ervoor dat ze zichzelf vaak als mindere zien wat voor een ontzettend laag zelfbeeld zorgt.’ Tijdens het uitdelen van de voedsel pakketten refereert hij naar de dienst van eerder vandaag waarin hij het verhaal van Noach en de regenboog vertelde. ‘De Regenboog is een herinnering dat God zijn beloften houdt en dat je daarop kunt vertrouwen. Net zoals de regenboog een zichtbaar teken is van hoop en trouw, zijn Gods beloften ook vandaag nog geldig. je kunt meer halen uit het zien van een regenboog dan alleen het mooie plaatje; het kan je ook inspireren en hoop geven voor het leven.’ Hij is ervan overtuigd dat de bijbelse verhalen die hij vertelt, bijdragen aan deze verandering. ‘In het begin kon je niet eens vijf minuten met hen praten, maar nu zie ik dat ze echt luisteren. Het is niet alleen uit beleefdheid, maar ze zijn daadwerkelijk aandachtig.
Igor realiseert zich dat veranderingen langzaam gaan en veel geduld vereisen, toch merkt hij wel kleine stappen richting verbetering: ‘Ze verbouwen sinds kort hun eigen voedsel en laten geen troep meer slingeren rondom hun woning. Eerst kwamen ze vooral voor materiële hulp, zoals eten, maar ik merk dat dit nu verandert. Ze willen bijvoorbeeld vaker werken, dan geef ik ze een taak rondom de kerk waarvoor ze wat geld kunnen verdienen.’ Hij haalt de dienst van vanmiddag nog een laatste keer aan: ‘De Regenboog is een herinnering dat God zijn beloften houdt en dat je daarop kunt vertrouwen. Net zoals de regenboog een zichtbaar teken is van hoop en trouw, zijn Gods beloften ook vandaag nog geldig. Je kunt meer halen uit het zien van een regenboog dan alleen het mooie plaatje; het kan je ook inspireren en hoop geven.’