In 2020 zorgt de hitserie The Queen’s Gambit voor discussie over de genderkloof in de schaakwereld. De hoofdpersonage Beth Harmon laat in de serie zien hoe het is om als jonge vrouw te schaken in een wereld welke wordt gedomineerd door mannen. De 20-jarige schaakster Robin Duson uit Hoorn begint net als Beth op jonge leeftijd met schaken.
Duson kent de spelregels van schaken nog niet als ze op de basisschool begint met deze denksport. Als ze 9 jaar is gaat ze op een schaakclub en speelt ze haar eerste paar toernooien. Ze doet aan standaard- en rapidschaak. Tegenwoordig houdt ze zich vooral bezig met standaardschaak want daar wil ze graag beter in worden. Standaardschaak is hetzelfde als klassiek. Daarnaast heb je ook nog bulletschaak en blitzschaak. In de video hieronder legt Duson de verschillen tussen deze vier soorten uit.
Vooroordelen
Duson krijgt als jonge, vrouwelijke schaker te maken met vooroordelen van anderen. Zo vertelt ze dat ze voorafgaand aan een wedstrijd “Oh, tegen een meisje? Dat is makkelijk winnen.” te horen kreeg. “Toen ik nog klein was vond ik dat erg irritant en vervelend.” Gelukkig ervaart ze dit nu niet meer. Andere schakers willen haar nu juist helpen. “Bij een schaaktoernooi kreeg ik van een man zelfs z’n prijs. Ik mocht een schaakboek uitzoeken.”
Ondervertegenwoordigd
Ondanks de toegenomen participatiemogelijkheden zijn meisjes en vrouwen op alle sportniveaus in leidinggevende posities ondervertegenwoordigd. Volgens de Koninklijke Nederlandse Schaakbond geldt die ondervertegenwoordiging van meisjes en vrouwen niet alleen bij leidinggevende posities binnen de schaakwereld, maar ook bij de verhouding tussen mannelijke en vrouwelijke schakers. “In Nederland zijn er grofweg 10 procent vrouwen en meisjes die schaken”, vertelt directeur van de Koninklijke Nederlandse Schaakbond Dharma Tjiam.
Vrouwen zijn volgens het onderzoek ‘The gender gap in competitive chess across countries: Commanding queens in command economie’ minder geïnteresseerd in competitief schaken dan mannen. Rosa Ratsma van de stichting ChessQueens denkt dat er minder vrouwen zijn die kiezen voor het leven van een topschaker. “Als je echt heel goed wil worden in schaken ben je tien uur per dag aan het oefenen. Het lijkt wel alsof mannen zich meer aangetrokken voelen tot zo’n leven dan vrouwen. Je hebt ze wel, maar het is vrij uitzonderlijk.”
Stichting ChessQueens
Ratsma is voorzitter van de stichting ChessQueens. De stichting ondersteunt en stimuleert het dames topschaak en het meisjes- en damesschaak in Nederland. De dames die in het bestuur van de stichting zitten zijn zelf actief geweest als schaker of nog steeds actief. Zij weten hoe het is om als enige vrouw of meisje in een team te zitten. Ratsma vertelt: “Ik ben zelf ook het enige meisje op een schaakclub geweest.”
De stichting ziet dat er nu een verandering aan het plaatsvinden is. Dat merkt Robin Duson ook. Zij geeft elke woensdag schaakles aan jongeren en ziet dat de verdeling van haar schaakklas best eerlijk is verdeeld. “Maar nog steeds is er een groot verschil in het aantal mannen en vrouwen. Een heel mooie balans binnen de schaakwereld is er nog niet gevonden”, aldus Ratsma.
Schaakprestaties
In de grafiek zie je de gemiddelde schaakscores van de top 100 vrouwelijke schakers in Nederland. Het gaat hier om de scores van standaardschaak. Je ziet dat zij in de afgelopen vijf jaar gemiddeld minder goed scoren dan de top 100 mannelijke schakers in Nederland.
“Het valt nu niet te ontkennen dat mannen beter zijn dan vrouwen als je kijkt naar de internationale ranglijst van de International Chess Federation”, vertelt Tjiam. Maar het is volgens hem wel een vergaande conclusie om te zeggen dat mannen altijd beter zijn. “Er zijn namelijk veel meer mannen in tegenstelling tot vrouwen die op hoog niveau spelen.” Als je veel meer kansen krijgt dan is de kans op uitschieters groter en krijg je automatisch een veel sterkere top.
Volgens Ratsma van stichting ChessQueens is het logisch dat er minder sterke vrouwelijke spelers zijn als er überhaupt minder vrouwen zijn die schaken. Ratsma acht de kans klein dat er ooit in de gedeelde top 100 evenveel vrouwen als mannen zullen zijn. “Maar ik zou er niet direct een conclusie uit durven trekken. Bijvoorbeeld dat vrouwen biologisch gezien minder goed zijn in schaken.”
Oorzaak
Uit het onderzoek ‘Checkmate? The role of gender stereotypes in the ultimate intellectual sport’ blijkt dat genderstereotypering voornamelijk verantwoordelijk is voor de ondermaatse prestaties van vrouwelijke schakers. Voor het onderzoek hebben ze naar online schaakpartijen gekeken. Daar zijn drie belangrijke conclusies uitgekomen:
1. Als schakers het geslacht van de tegenpartij niet wisten speelden vrouwen ongeveer net zo goed als mannen.
2. Wanneer vrouwen er bewust van waren dat ze tegen een mannelijke tegenstander speelden vertoonden vrouwen een drastische prestatiedaling.
3. Wanneer vrouwen (ten onrechte) dachten tegen een vrouw te spelen presteerden ze net zo goed als hun mannelijke tegenstander.
Daarnaast laten de bevindingen van dit onderzoek zien dat vrouwen een minder schaak-specifiek zelfvertrouwen hebben en een zwakkere nadruk op presteren. Dit leidt tot slechtere schaakprestaties, aldus het onderzoek.
Aanmoedigen
De Koninklijke Nederlandse Schaakbond wil de aankomende jaren vrouwen en meisjes extra aanmoedigen om te gaan schaken. Op welke manier ze dat willen doen weten ze nog niet, maar het is wel één van hun prioriteiten in hun meerjarenbeleidsplan.
Ambities
Duson heeft voor de komende jaren een mooi doel voor ogen. “Ik hoop op een schaakscore rond de 2250 te komen.” Haar ultieme droom is om bij de Nederlandse vrouwentop te horen, want dan mag ze mee op uitzending. We zullen in de toekomst zien of ze Nederland mag gaan vertegenwoordigen.
Verantwoording
Voor de data-analyse is er gebruik gemaakt van de schaakscores die te vinden zijn op website van de International Chess Federation. Dat is het internationale bestuursorgaan van de schaaksport en reguleert alle wereldwijde schaakwedstrijden. Het is een niet-gouvernementele organisatie die in 1999 door het Internationaal Olympisch Comité werd erkend als wereldwijde sportorganisatie. De site kun je daarom als betrouwbare bron beschouwen.
De federatie houdt op hun site scorelijsten bij van verschillende soorten schaak. Voor de data-analyse is er gekeken naar de lijsten van standaardschaak. Voor de gemiddelde schaakscores van vrouwen is er alleen naar de top 100 vrouwenlijst gekeken van standaardschaak. Er is gekozen om telkens de lijst van de maand januari te gebruiken van de afgelopen vijf jaar. Voor de gemiddelde schaakscores van mannen is er alleen naar de top 100 mannenlijst gekeken van standaardschaak. Ook bij de mannen is er alleen naar de top 100 van de maand januari gekeken van de afgelopen vijf jaar.
De data is zorgvuldig verzameld in de periode van 13 tot en met 27 maart. Via Excel is de gemiddelde schaakscore per jaar per geslacht uitgerekend. Dit is handmatig gecontroleerd. Toch kan het incidenteel voorkomen dat er onjuiste gegevens zijn doorgevoerd. Hier is bij de verwerking van de data niet van uitgegaan. Er is gekozen om de data in een kolomdiagram van Flourish te verwerken omdat het hierdoor makkelijker is om de verschillen in scoren af te lezen.