Terwijl de formatiegesprekken tussen PVV, VVD, NSC en BBB ‘goed’ en ‘constructief’ lijken te zijn, klinkt er op X (het voormalige Twitter) een heel ander geluid. Geert Wilders noemt Dilan Yeşilgöz ‘zuur’ en Pieter Omtzigt laat halverwege de eerste formatieronde via een appje weten de handdoek in de ring te gooien. Maar waarom verloopt deze communicatie eigenlijk via de smartphones van politici en wat doet dat met de onderlinge verhoudingen in Den Haag?
‘Sinds kort ben ik een Swiftie (Taylor Swift-fan, red.).’ Het is Frans Timmermans die dat zegt, via TikTok. De partijleider van GroenLinks/PvdA is te zien op zijn kantoor, keurig in pak, met een portret van voormalig minister-president Willem Drees op de achtergrond. Timmermans is niet de enige politicus die een andere kant van zichzelf probeert te laten zien via sociale media. Caroline van der Plas deelt via Instagram een foto dat ze met haar moeder bij café De Doedel in Deventer op het terras zit, en ook “Koken met Klaaf (Jesse Klaver, GroenLinks-PvdA).” is inmiddels een bekend fenomeen op TikTok.
Echter worden de sociale mediaplatformen niet alleen gebruikt om een uniek kijkje achter de schermen te bieden. In 2017 deelt Geert Wilders op X een foto van Alexander Pechtold. Te zien is dat Pechtold aan het demonstreren is tussen aanhangers van Hamas. Hij lacht, met in zijn handen een bord met de tekst: Islam will dominate the world. ‘Is dit de volgende stap?’ vraagt Wilders zich af. In de commentsectie van zijn post reageren zijn volgers fel.
Maar aan de foto is gesleuteld en de man op de foto blijkt helemaal niet de voormalig D66-voorman te zijn. Op zijn beurt reageert Pechtold uitgebreid via Facebook. ‘Zo hitst Wilders zijn aanhang op,’ schrijft hij. ‘Hou op met klagen, dramaqueen,’ bijt Wilders hem toe, wederom via X.
Uitzending EenVandaag met de door Geert Wilders gedeelde foto van Alexander Pechtold tussen Hamas-aanhangers
Politici op X
Vooral X is een dominant platform in het Nederlandse politieke debat. Volgens ANP is X zo populair doordat het sociale mediakanaal laagdrempelig is en voor razendsnelle communicatie zorgt. Mensen stellen er vragen, delen actuele kwesties, reageren op berichten en brengen deze onder de aandacht van anderen.
Maar waarom zitten politici überhaupt op sociale media? BBB-leider Caroline van der Plas legt het eind maart zelf uit aan de journalisten van NOS-rubriek Rondje Binnenhof. ‘U kreeg niet heel veel ruimte voor interrupties, hè?’ vraagt parlementair verslaggever Marleen de Rooy na een stemming in de Tweede Kamer. ‘Nee, maar dat is mooi. Dan kan ik mijn bijdrage als één geheel op onze socials zetten,’ lacht Van der Plas. ‘Aha, daar gaat het om,’ reageert de Rooy. ‘Nee, het gaat niet alleen om de socials, maar wij hebben geen grip op de media – zoals jullie,’ legt Van der Plas uit. ‘We hebben wél grip op onze eigen media, dus daar maken we natuurlijk gebruik van.’
Die uitleg wordt bevestigd door Damian Trilling, Hoogleraar Politieke Communicatie en Journalistiek aan de Universiteit van Amsterdam: ‘Als politicus ben je er erg bij gebaat als er een soort ‘filter’ wegvalt. Een journalist gaat bijvoorbeeld de feiten checken en hoor- en wederhoor toepassen. Maar als je als politicus je boodschap niet meer via hen hoeft te verkondigen, valt dat filter weg,’ licht hij toe. ‘Vanuit het perspectief van een politicus zijn die journalistieke waarden best wel lastig. Als je die factoren kunt uitschakelen, is dat aantrekkelijk.’
Fear of missing out
Uit recent onderzoek van Newcom is gebleken dat we in Nederland in 2024 wederom meer en intensiever gebruik maken van sociale media. In dit onderzoek wordt duidelijk dat X niet alleen populair is onder politici, maar onder alle Nederlanders. Met een gebruikerstoename van 22 procent (240 duizend mensen) is het in Nederland het snelst groeiende sociale mediaplatform van 2024. Waar er in 2023 nog 1.1 miljoen Nederlanders gebruik maakten van X, zijn dat er in 2024 alweer 1.3 miljoen. Het is dus niet gek dat politici juist voor dit platform kiezen om in contact te komen met hun achterban.
Ook LinkedIn, Instagram en TikTok blijven toenemen in populariteit. Een van de redenen daarvoor is volgens Trilling het zogenoemde “netwerk-effect”. ‘Het gebruik van de platformen wordt aantrekkelijk omdat we zien dat de mensen om ons heen er ook gebruik van maken. Als je vrienden er op zitten, ga jij er zelf ook sneller gebruik van maken.’ Social media specialist Martijn Baten sluit zich daarbij aan: ‘The fear of missing out speelt een grote rol. We willen erbij horen en begrijpen waar het gesprek over gaat.’
Volgens Baten is dat ook hetgeen waar politici op inspelen. ‘Voor politici is het sociale mediagebruik een manier om burgers te betrekken bij hun politiek,’ vertelt hij. ‘Daarnaast zijn mensen emotioneel gedreven wezens. Als we iets voorbij zien komen op sociale media, dan doet dat iets met ons. Politici maken daar handig gebruik van door in te spelen op een angst of een zorg van mensen.’ Baten legt uit dat de content die mensen op sociale media leuk vinden, vaak de content is die onconventioneel is en waar je een uitgesproken mening over kunt hebben. ‘Dat voedt de algoritmes, waardoor die extreme content veel meer circuleert op de platformen dan de berichten over doorgaande onderwerpen. Als je de X-app bijvoorbeeld opent, staat het vol met berichten die gaan over oorlog of over iets extreems dat een politicus heeft gezegd.’
Online gebekvecht
Maar de berichten van politici gaan niet alleen over hun privéleven of over wereldconflicten. Sommigen gebruiken de platformen namelijk ook om hun meningen over andere politici te delen, of de standpunten van andere politici te bekritiseren. ‘Voorheen waren politici als Wilders en Van der Plas ook al erg actief op X, maar toen deden ze dat in een oppositierol,’ vertelt Universitair Hoofddocent Politicologie aan de Vrije Universiteit Marieken van der Velden. ‘Nu doen ze het als onderdeel van een formerende partij, dus valt het ons veel meer op.’ Het komt volgens haar niet ten goede aan de onderlinge sfeer in Den Haag, maar ze vertelt ook dat het een bewuste keuze is. ‘Het is niet zo dat ze zich niet kunnen beheersen, het zijn geen kleine kinderen. Het is een bewuste keuze om op X te plaatsen dat iemand een “drammer” of een “wegloper” is. Je hóeft het niet te zeggen.’
Tijdens de formatie van 2010 lassen informateurs Rosenthal en Wallage zelfs een “Twitterpauze” in, waar de meeste parlementariërs zich netjes aan houden. Toch ziet Van der Velden dat niet als een reële oplossing voor het huidige online gebekvecht. ‘Een X-verbod voelt een beetje alsof we kleine kinderen moeten beheersen. Je zou toch willen dat politici dusdanig professioneel zijn dat je niet met dat soort kinderachtige maatregelen hoeft te komen,’ aldus van der Velden.
De sfeer
Ook politiek verslaggevers Xander van der Wulp (NOS) en Joost Vullings (EenVandaag) zien dat het toenemende sociale mediagebruik onder politici een negatieve invloed heeft op de sfeer in Den Haag. Het is een van de veelbesproken onderwerpen in hun wekelijks terugkerende podcast De Stemming. ‘Aan de ene kant heb je de formatietafel van Ronald Plassterk,’ zegt Vullings in een aflevering eind januari. ‘En aan de andere kant heb je X. Dat gaat niet samen.’ Ook Van der Wulp stemt eind maart in met de opmerking van informateurs Dijkgraaf en Van Zwol dat X de ‘achilleshiel van de formatie’ is.
Of conflicten via sociale media onderdeel van de nieuwe gang van zaken is in de Nederlandse politiek durft Van der Velden niet te zeggen. ‘We weten niet of dit vaker zal gebeuren, of dat het ligt aan de politici die we nu voor ons hebben. We moeten ervan uit kunnen gaan dat de politici die er zitten het beste willen bereiken voor ons land, ook als er politici tussen zitten die dat op een wat onorthodoxe manier doen.’
Dataverantwoording
De benoemde cijfers in dit achtergrondverhaal zijn afkomstig uit het Nationaal Social Media Onderzoek 2024 van Newcom. Sinds 2010 voert Newcom het grootste jaarlijkse onderzoek naar het gebruik van sociale media uit. In januari 2024 heeft Newcom Nederlanders van 15 jaar en ouder uitgenodigd om deel te nemen aan het Nationale Social Media Onderzoek. Via een online vragenlijst kon men deelnemen aan het onderzoek. Met 7159 respondenten zegt Newcom een representatieve afspiegeling van de Nederlandse bevolking van 15 jaar en ouder te hebben gecreëerd.
De aantallen waarmee gerekend wordt in dit rapport zijn een projectie van resultaten van het CBS. Dit houdt in dat Newcom de cijfers in het rapport berekend/geschat heeft op basis van de beschikbare gegevens van het CBS, en die gegevens niet zelf heeft gemeten.
Om trends in het gebruik van internetplatforms te kunnen vergelijken, heeft Newcom alleen de platforms meegenomen die in de jaren 2020, 2021 en 2022 ook zijn gemeten. Het onderzoek, oftewel het verzamelen van gegevens (veldwerk), is uitgevoerd in samenwerking met PanelInzicht, een onderzoeksbureau dat zich bezighoudt met het verzamelen van data door middel van enquêtes en panelonderzoek.
Newcom, PanelInzicht en het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) worden als betrouwbare organisaties gezien vanwege hun ervaring, zorgvuldige methoden en goede reputatie. Newcom heeft jarenlange expertise in marktonderzoek en levert consistent betrouwbare resultaten. PanelInzicht biedt toegang tot representatieve panels en hanteert strikte normen voor databeheer en privacy, wat de betrouwbaarheid van hun gegevens verhoogt. Het CBS is een officiële overheidsinstantie die wetenschappelijk verantwoorde methoden gebruikt en transparante, internationaal erkende statistische informatie levert.
Een kanttekening is dat de betrouwbaarheid van dit rapport beïnvloed kan worden door de steekproefgrootte en samenstelling. Als de steekproef niet representatief is voor de hele doelgroep, bijvoorbeeld doordat bepaalde groepen mensen niet voldoende zijn meegenomen, kunnen de resultaten vertekend zijn.
De geselecteerde data uit het Newcom-rapport zijn essentieel voor dit achtergrondverhaal omdat ze laten zien hoe veel mensen in Nederland sociale media gebruiken. Dit verduidelijkt waarom politici deze platforms gebruiken om te communiceren en hun achterban te bereiken. Het feit dat X het snelst groeiende sociale mediaplatform is, laat zien waarom politici dit kanaal kiezen voor directe en snelle interactie met het publiek.