‘Ik ben een menselijke leugendetector’
Politie heeft een tekort aan rechercheurs. 1170 cold cases liggen nog op de plank en dus ook meer dan 1170 nabestaanden hebben vragen over de moord of de verdwijning van hun geliefde. Er zijn steeds meer vrijwillige onderzoekers die zich in zetten om deze cold cases toch op te lossen. Ook Jessica Verhagen zet zich met haar expertise als linguïstisch profiler in om nabestaanden antwoorden te geven.
De tafel is vol; een borduurwerk, de krant geopend op de puzzelpagina en een “ademende sealbag” van de politie. Er zit een grote stapel vertrouwelijke papieren in die niet te zien zijn voor buitenstaanders. Linguïstisch profiler Jessica Verhagen gaat rechtop zitten en slaat een map open. Er zijn pagina’s met gekalibreerde teksten en tijdscodes te zien, elke “uhm”, “ah” en “eh” is uitgetypt. Ze wijst naar een openbaar verhoor van Jos Brech in de zaak van Nicky Verstappen. Hierin vertelt Jos Brech hoe de zondag verliep toen hij Nicky Verstappen vond. Hij begint met: ‘Het was een mooie zondagochtend en ik fietste op de Brunssummerheide. Het was zonnig en de vogels floten’. Volgens Jessica is dit verdacht: ‘Dit is het begin van een verhaal en niet de realiteit. Want de realiteit is dat je een lichaam hebt gevonden van een jongetje. Dat is zo’n heftige emotie dat je daar je verhaal mee begint, behalve als je liegt.’
‘Woord voor woord zoek ik naar versprekingen en naar grote emoties. Die kunnen verwijzen naar leugens of verhalen die worden verzonnen’, vertelt ze. Ze pakt haar borduurwerk van tafel. Met een hele dunne naald en honderd verschillende kleuren borduurt ze personen. Het borduurwerk is bijna af. Borduren heeft een rustgevende werking voor haar: ‘Het is een intensieve baan want je moet zo geconcentreerd zijn op elk klein detail, dus is het van groot belang dat ik bijvoorbeeld rust zoek in het borduren.’
Om de theorie van linguïstisch profiling verder te onderbouwen noemt ze een ander voorbeeld uit de zaak van Nicky Verstappen waar Jos Brech volgens de linguïstisch profilers verdachte uitspraken deed. ‘Jos Brech versprak zich meerdere malen: ‘ik heb zijn ademhaling gevoeld en naar zijn hartslag geluisterd’. Hier zijn de werkwoorden omgedraaid: je luistert naar de ademhaling en je voelt naar een hartslag. Dat wijst erop dat hij in zijn verhaal iets verzint en de actie niet heeft plaatsgevonden.’
Haar handen gaan alle kanten op tijdens het vertellen over haar passie als linguïstisch profiler. Ze is één van de twee linguïstisch profilers die de Nationale Politie kent. Om haar handen zitten vele zilveren ringen, ze is namelijk ook juwelier; ‘wat verveling met de mens kan doen’, geeft ze als reactie. Deze verveling heeft haar ook gebracht naar de cursus linguïstisch profiling. Na haar werk bij defensie als gedragswetenschapper heeft ze een cursus Scientific Content Analyses gevolgd aan de politieacademie van Gent. Het is een bijzondere tak van sport in de recherche. ‘Je bent een soort menselijke leugendetector. Nu pas zie je hoeveel fouten mensen verbaal maken als ze liegen’, vertelt ze.
Ze staat op en loopt naar haar boekenkast. Ze schuift een deur open, tientallen boeken staan tentoongesteld. Van handwerkboeken, tot tuinier boeken en politieboeken. Volgens onderzoeken is Scientific Content Analyses (SCAN) een wetenschappelijke benadering van teksten, waarin gekeken wordt naar taalkundige opvallendheden als stopwoorden, gebruik van synoniemen en alle vormen van vertraging, die duiden op verhoogde cognitieve belasting die kenmerkend is voor liegen. Een boek over leugendetectie is bijvoorbeeld “Solving crime through forensic linguistics” van John Olsen volgens Jessica.
Met haar ervaring als linguïstisch profiler werkt ze als vrijwilliger bij het cold case team van de politie van Den Haag. Eén dag in de week helpt zij met andere vrijwilligers bij het oplossen van oude zaken. Volgens Jolanda de Hoog, verantwoordelijk voor de politievrijwilligers bij de politie-eenheid van Den Haag, geven vrijwilligers een frisse blik op de zaak. Vanuit die gedachte is ook in 2020 Bureau Dupin opgezet. Een onderzoeksgroep van ruim 2000 burgers die samen aanknopingspunten zoeken bij de moord op Marja Nijholt. Een bijzonder initiatief waarbij journalist, jurist, caissière en timmerman zich inzetten vanuit zijn of haar expertise. Jessica Verhagen doet dit vanuit haar expertise als linguïstisch profiler. Ze heeft alle verhoren geanalyseerd en meegewerkt aan een reconstructie: ‘Er zijn veel burgerspeurders, zoals ze zichzelf noemen, die vooral de politie en nabestaanden benaderen met onjuistheden en complotten. Dit terwijl burgers via betrouwbare burgerinitiatieven best hun steentje bij kunnen dragen,’ vertelt ze over burgerspeurders.
Ze schuift haar laptop voor zich en zet haar leesbril op. Het scherm van de laptop flitst aan. Jessica legt uit hoe het onderzoeksteam van Bureau Dupin werkt. Online zijn er allemaal prikborden met vertrouwelijke informatie. Jessica Verhagen opent het onderzoeksprikbord. Er zijn tientallen gele post-its te zien, foto’s uit het politiedossier van de auto en foto’s van de vondst van Marja Nijholt. ‘Hier heeft bijvoorbeeld iemand een opmerking geplaatst over de stand van Marja’s voeten.’ Ze zoomt in op de foto met de opmerking. Op de foto is het onderlichaam van Marja Nijholt te zien. ‘Een onderzoeker van Bureau Dupin stelt: ‘Als je zou vallen, zouden je voeten nooit in die positie kunnen blijven staan stelt hij.’ Met dit soort bevindingen proberen we het plaatje rond te krijgen.’
De kat, genaamd Parel, springt geregeld op tafel en kijkt nieuwsgierig om zich heen. Behendig beweegt Parel zich langs de hete theeglazen in de hoop een aai over haar bol te krijgen van haar baasje. Jessica gaat in op het verzoek van de kat en vertelt: ‘Er zijn ook tegengeluiden. Professor Vrij in Maastricht vindt de SCAN methode niet betrouwbaar omdat het niet wetenschappelijk te onderbouwen is. Daar ben ik het mee eens. Liegen is niet te onderzoeken met onze huidige wetenschappelijke methodes want je verspreekt je maar één keer, dat is niet te herhalen met dezelfde uitkomst. Je moet deze techniek ook niet gebruiken om in de rechtszaal te stellen: jij liegt!’. Linguïstisch profiling wordt vandaag de dag meer gebruikt als hulpmiddel om een verdachte of getuige te confronteren met versprekingen of onwaarheden in een eerdere verklaring, om zo tot de waarheid te komen. Maar er is meer nodig om deze methodiek gebruikelijk te maken in een onderzoek naar een verdwijning of moordzaak.
Jessica Verhagen heeft in haar werk ook nabestaanden gesproken en ziet dat het open einde bij iemands verdwijning of soms zelfs overlijden, slopend is. ‘Het maakt onnodig huwelijken, vriendschappen en familierelaties kapot. Als ik die antwoorden kan vinden voor de nabestaanden zodat zij verder kunnen met hun leven, dan voelt dat speciaal.’ Ze bladert door haar puzzelboek en laat een bijna opgeloste Samoerai Sudoku zien, van 5 elkaar overlappende sudoku’s. Ze wijst en vertelt verder: ‘Hier krijg je toch energie van. Zo voelt ook een cold case; het zijn allemaal scenario’s, verdachten, getuigen en toevalligheden die samen moeten leiden tot het oplossen van de zaak.’
De afgelopen jaren heeft ze veel cold cases voorbij zien komen. Eén zaak blijft haar erg bij. Het gaat over een vermissing van een jonge moeder met kinderen. Na een ruzie met haar man is ze van huis vertrokken. Nooit heeft iemand meer iets van haar gehoord. ‘Eerste gedachte van iedereen was: haar man heeft dit gedaan.’ In het dossier zaten verschillende getuigenverklaringen. Bij één ervan zag Jessica Verhagen een opvallende verklaring: ‘Je zag een verhaal waarin de waarheid en de leugen in elkaar overliepen. Maar er ‘lekte’ ook een grote emotie in de woorden die hij gebruikte op bepaalde momenten in zijn verhaal. Bij reconstructie van de belangrijke aspecten, zoals versprekingen, uit deze verklaring bleek een ander scenario mogelijk te zijn waarbij de getuige verdachte werd. Dat soort ontdekkingen zijn enorm gaaf. Helaas was op dat moment de getuige al overleden, dus het onderzoek houdt op. Voor de kinderen zal er nooit helderheid komen wat er met hun moeder is gebeurd.’
Elke week duikt Jessica Verhagen weer vol energie in de cold cases, ‘de hoop om er eentje op te lossen en daarmee de nabestaanden of achterblijvers duidelijkheid en rust te geven, is motiverend om te blijven zoeken naar het antwoord.’
