Achtergrondverhaal

Al je klasgenoten nemen hun ouders mee naar hun diploma-uitreiking, maar jij mist een ouder. Deze momenten komen voor als je in je puberteit je moeder of vader verliest. Jaarlijks verliezen ruim 3000 jongeren een ouder blijkt uit cijfers van het CBS. Hoe beïnvloedt het overlijden de ontwikkeling van een jongere in de periode dat je volwassen word en jij je voorbeeld verliest? 

‘De meeste jongeren staan niet te springen om over het verlies te praten en dit snap ik heel goed’, vertelt rouwcoach Tineke van Asseldonk. Zij verloor op haar 10^e haar moeder en op haar 12^e haar broer. Zij weet hoe eenzaam en verdrietig jongeren zich kunnen voelen. ‘Ik begrijp de jongeren die het er niet over willen hebben heel goed, dat was ik zelf als klein meisje ook’, aldus Van Asseldonk. Zij ziet dat veel jongeren in de overlevingsstand gaan. Ze willen zich geen uitzondering voelen tegenover zijn leeftijdsgenootjes. Daarentegen komen er vanzelf signalen van lichaam en geest dat dit verlies verwerkt moet worden. 

Rouwverwerking jongeren

Elke leeftijdsgroep verschilt in de omgang met verlies, net als dat elke leeftijdsgroep andere cognitieve fasen heeft. De jongeren van 12 tot 18 jaar oud maken zich in deze cognitieve fase los van hun vertrouwde wereld. Ze beginnen een eigen leven en relaties te ontwikkelen. Deze ontwikkeling wordt bij een overlijden binnen het gezin nog ingewikkelder gemaakt. ‘Op je vijftiende staat je brein het meest open voor alle invloeden. Jongeren voelen zoveel op deze leeftijd’, vertelt GZ-psycholoog en orthopedagoog Hanna Pasanea. Volgens haar maakt dat een verlies van een ouder heel ingewikkeld en complex. Uit zelfbescherming zijn jongeren hierdoor sneller geneigd de rouw te parkeren. Bij het Nederland Jeugdinstituut zien ze ook dat jongeren verwarring voelen na het overlijden van een ouder. 

Dat komt onder andere doordat jongeren in de fase zitten waar ze hun eigen identiteit gaan ontwikkelen. Met het verlies van een ouder verlies je ook een stukje identiteit vertelt Pasanea. Jongeren zijn bezig met vraagstukken als: ‘lijk ik op mijn moeder? Of ik wil echt niet op mijn vader lijken’. Hierdoor kunnen ze onthand raken want deze vragen zijn moeilijker te beantwoorden. 

In deze puberale fase willen jongeren graag bij hun leeftijdsgenootjes aansluiten. Hierdoor zijn ze snel geneigd om het normale leven voor het overlijden weer op te pakken en net te doen alsof er niks is gebeurd. ‘Een groot deel van rouw moet je verdragen want het hoort bij het leven. Dat kan zich uiten in hartklopping, opgejaagd gevoel, zwaarte, leegte en vermoeidheid en dat wil je liever niet voelen’, aldus Pasanea. Jongeren zijn bang door de vele emoties de aansluiting met hun leeftijdsgenoten te missen. 

De rouw parkeren is een voorbeeld van een rouwproces. Hoe jongeren met het verlies omgaan verschilt per persoon. De een isoleert zich, de ander zoekt afleiding, de ander neemt de volwassentaken binnen het overgebleven gezin over en de ander doet alsof er niks aan de hand is volgens de Rino groep, een opleidingsinstituut voor ggz-professionals. Wat rouwcoach Tineke van Asseldonk vaak ziet is dat karaktereigenschappen versterkt worden. ‘Als je al wat drukker bent, word je hyper. Als je wat stiller bent, kruip je nog meer in je eigen wereld. Je ziet vaak dat het lichaam ook gaat reageren op deze overbelasting’, aldus Van Asseldonk. 

Uit cijfers van het CBS blijkt dat er een lichte daling te zien is in het aantal jongeren dat een ouder verliest de afgelopen jaren. Daarentegen nemen de psychische klachten onder jongeren de afgelopen jaren toe blijkt uit onderzoek van het RIVM. Dat komt door een combinatie van factoren stellen de onderzoekers in het onderzoek. Een factor is onder andere de sociale druk die jongeren ervaren om erbij te horen op sociaal, school en sportgebied. Deze druk herkennen dus ook veel jongeren waarvan een ouder is overleden en daarom parkeren ze de rouw.  

Verweven rouw

Uit onderzoek van Peter Stikkelbroek blijkt dat 22 procent van de rouwende jongeren nieuwe psychische problemen ontwikkelden door het leven heen. In tegenstelling tot 5,5 procent van de jongeren die geen rouw hebben meegemaakt. Rouwende jongeren kunnen dus op latere leeftijd een verhoogd risico hebben op het ontwikkelen of behouden van psychische problemen. Daarentegen is dat sterk afhankelijk van de situatie waarin de jongeren zich begeven tijdens het verlies. “It takes a village to raise a child”. ‘Als jongeren goed worden opgevangen door hun omgeving zal dit op latere leeftijd voor minder problemen zorgen’, vertelt psycholoog Hanna Pasanea. 

Het verlies zit door het hele leven van een jongeren verweven. Volgens Pasanea zijn de hersenen van jongeren nog volop in ontwikkeling. Hersenverbindingen worden gevormd door ervaring en dus ook door verlies. Je bent bezig om je persoonlijkheid te ontwikkelen en dit verlies wordt dan ook meegenomen volgens Pasanea.  

Het verlies van een ouder hoeft dus niet per definitie voor problemen te zorgen op latere leeftijd. Het ligt aan de omgang van bovengenoemd de omgeving. Word je genoeg ondersteund? Maar ook door de persoon zelf. Pasanea noemt als voorbeeld: ‘Er is een auto-ongeluk gebeurt. De ene is getraumatiseerd en de ander kan het leven weer oppakken. Er is hier een verschil te zien in hoe de omgeving erop inspeelt. Maar ook hoe ga je er zelf mee om.’

Rouwcoach Tineke van Asseldonk ziet dit ook terug in haar praktijk: ‘Het verlies is een onderliggende kwetsbaarheid. Maar grote psychische gevolgen hangen ook samen met andere gebeurtenissen.’ De angst om nog een ouder of een andere naasten kwijt te raken is wel vaker aanwezig merkt Tineke van Asseldonk. ‘Alles wat je meemaakt neem je mee en zit in alles wat je doet; het integreert in je leven’, aldus van Asseldonk. 

Behandeling rouwende jongeren

‘Jongeren moeten soms eerst over de grens gaan om te weten waar de grens ligt. Dat is ook zo bij rouw. Je kan vastlopen in het rouwen en niet lekker in je vel zitten. Dat is het moment om de rouw onder ogen te komen’, vertelt Tineke van Asseldonk. Jongeren kunnen in het rouwproces vastlopen. Dat uit zich in vele gevallen in niet lekker in je vel zitten, moeite met veranderingen in relaties en angstige gevoelens. Dan is de hulp van een psycholoog, pedagoog of rouwcoach van grote waarde. Er zijn verschillende therapieën die jongeren kunnen helpen. In de praktijk van Van Asseldonk begint het met praten en emoties begrijpen; ‘Jongeren zien de wereld vaak nog zwart en wit, maar er is ook een grijs gebied. Dat mag ook gezien worden door de jongeren’. Dat wordt psycho-educatie genoemd en wordt ook vaak gebruikt bij rouwverwerking. Psycho-educatie zorgt voor begrip en herkenning voor het rouwproces. 

Praten over het verlies beaamt ook psychologe Hanna Pasanea. Jongeren praten vaak minder over het verlies. ‘Als kind voel je je niet fijn en heb je een ongemakkelijk gevoel maar ze kunnen er nog geen woorden aan geven. Therapeuten kunnen daarin ondersteunen’, vertelt ze. 

Tineke van Asseldonk ziet ook dat jongeren veel baat hebben bij lotgenotencontact. Daarom heeft ze lotgenootgroepen in haar praktijk. ‘Lotgenoten weten in twee zinnen waar jij het overhebt. Je begrijpt elkaar waar andere elkaar niet begrijpen’, vertelt ze.  

De puberteit is een fase van ontwikkeling, verwarring en groei waarbij een overlijden de puberteit nog ingewikkelder kan maken. Jongeren zijn daarom geneigd rouw te parkeren om toch aansluiting te blijven vinden bij leeftijdsgenootjes. Daarentegen zal de rouw verwerkt moeten worden want je komt het gemis overal tegen beamen Pasanea en Van Asseldonk. De invloed op de ontwikkeling van een jongere is complex aangezien het per persoon verschilt en per omgeving. Maar één ding is zeker het verlies zit verankerd in het leven van een jongere. ‘Rouwen is tijd geven, praten en werken maar het zal nooit weggaan’, sluit Tineke van Asseldonk mee af.