“Er is een helder en prachtig schijnend Duitsland, met aan de andere kant het donkere deel.” Het is tekenend en tegelijkertijd schrijnend wanneer bondspresident Joachim Gauck zich in de zomer van 2015 een woord laat ontglippen dat flink wat stof doet opwaaien. Met de term ‘Dunkeldeutschland’, dat in 1994 nog op de nominatie staat voor lelijkste en meest denigrerende woord van de Duitse taal, beschrijft hij het oosten van zijn land. Vandaag de dag is het volgens sommigen echter nog steeds een begrip dat van toepassing is op Oost-Duitsland. En dat wordt gevoeld.
Vergroot
De vooruitzichten bij de Duitse eenwording in 1990 zijn nog zo veelbelovend. Een jaar na de val van de Berlijnse Muur wordt Duitsland officieel herenigd tot één land. Een land dat bekend moet staan om de sterke economie, goed functionerende democratie en ‘bloeiende landschappen’. Althans, die laatste zijn de woorden waar toenmalig bondskanselier Helmut Kohl de vijf nieuwe Duitse deelstaten mee beschrijft. Na het wegvallen van de Duitse Democratische Republiek (DDR), moet het oosten net als de Bondsrepubliek Duitsland (BRD) bloeien als nooit tevoren.
“Maar dat is uiteindelijk vies tegengevallen”, vertelt Steffen Müller, die als hoogleraar economie van de Universiteit Maagdenburg is gespecialiseerd in productiviteit en innovatie. “Duitsland mag dan wel al 34 jaar één land zijn. De verschillen tussen het kapitalistische West-Duitsland en communistische Oost-Duitsland hebben diepe sporen nagelaten in zowel de samenleving als de economie.”
West-Duitsers voor een appel en een ei aan het roer
De Oost-Duitse economie blijkt er bij de eenwording slechter aan toe dan gedacht. De DDR-regering, die alles in het oosten aanstuurt, valt in een klap weg, waarbij voor het westen opeens duidelijk wordt in welke abominabele staat het oosten verkeert. De infrastructuur is achterstallig onderhouden, Oost-Duitsers hebben amper geld op hun rekening en de staatsbedrijven zijn bijna niets waard. Het gevolg: privatisering van de oosterse bedrijven, waarbij West-Duitsers voor een appel en een ei aan het roer komen te staan.
“Miljoenen Oost-Duitsers verloren daarbij hun baan”, schetst Joachim Ragnitz de situatie die vervolgens ontstaat. Als directeur van het ifo Institut in Dresden, dat zich bezighoudt met onderzoek naar de Duitse economie, is hij gespecialiseerd in de invloed van de Oost-Duitse politiek. “De jaren ’90 waren verwoestend voor het oosten. De eeuwenoude industriële sector hield op te bestaan, waarbij zelfs beroepen als poppenmakers uitstierven. Oost-Duitsers leken simpelweg niet meer nodig.”
De Duitse regering kiest voor een solidariteitsbijdrage als aanpak. Door West-Duitsers met belasting mee te laten betalen aan de opbouw van het oosten, bestaat de hoop dat de nieuwe deelstaten kunnen aanhaken. En in zekere zin gebeurt dat ook. Oude gebouwen krijgen een frisse uitstraling, een spiksplinternieuw spoorwegennetwerk verbindt de steden met elkaar en de rioleringen krijgen een opknapbeurt. Het westen wordt op infrastructureel vlak zelfs ingehaald, al blijkt dit voor de Oost-Duitsers niet genoeg.
Sneller tevreden met lage lonen
“Na de Wende, waar de inlijving van de oude DDR bij Duitsland mee wordt bedoeld, koos een groot deel van de Oost-Duitse bevolking ervoor om naar het westen te vertrekken”, vertelt Ragnitz. “Vooral hoger opgeleiden pakten hun spullen, waardoor de arme en werkloze bevolking achterbleef.”
“Wat ook weer een grote invloed had op de lonen”, vult hoogleraar Müller aan. “In het oosten waren mensen sneller tevreden met het werk dat ze kregen en werden lage lonen geaccepteerd.” Ondanks dat de lonen inmiddels naar elkaar toegroeien, is het voor Duitsers nog altijd lucratiever om in het westen te werken. “Door de opsplitsing en verkoop van de DDR-bedrijven zijn er in het oosten amper meer sterke ondernemingen overgebleven. De productie is lager en een bedrijf kan werknemers betalen wat het verdient. Dat is nog altijd honderden euro’s per maand minder.”
Terwijl Oost-Duitsland, ondanks de honderden miljarden die in de ontwikkeling van de regio worden gepompt, achter blijft lopen op het westen, ontwikkelt de Duitse bevolking in de jaren ’90 steeds meer vooroordelen over ‘het andere deel’. West-Duitsers beschouwen Oost-Duitsers als domme en luie Ossi’s. De bevolking in het oosten spreekt op haar beurt spottend over arrogante Wessi’s. De maatschappelijke positie van de Oost-Duitse bevolking wordt zichtbaar.
“Een echte Ossi of Wessi bestaat niet”
“Je kan niet spreken van een West- of Oost-Duitse cultuur”, vertelt socioloog en cultuurwetenschapper Uta Bretschneider. “Een echte Ossi of Wessi bestaat dan ook niet.” Toch is er volgens Bretschneider, die tevens directrice is van het Zeitgeschichtliche Forum in Leipzig (een museum over de DDR), wel iets anders dat ervoor heeft gezorgd dat Oost-Duitsers zich met elkaar verbonden voelen: een gemeenschappelijke ervaring.
“De achtergebleven Oost-Duitsers hebben een minderwaardigheidsgevoel ontwikkeld”, aldus Bretschneider. De negatieve ervaringen en het gat waarin velen zijn gevallen, zorgen volgens haar voor verbinding. “Slecht betaald krijgen, niet in aanmerking komen voor hoge functies en je hele bestaan verliezen … Zoiets hebben de West-Duitsers nooit meegemaakt.”
Vergroot
West-Duitsers op Oost-Duitse topfuncties
Mensen met een West-Duitse achtergrond hebben het voor het zeggen gekregen in de nieuwe deelstaten, waar het percentage 65-plussers door het vertrek van de jongere generatie schrikbarend hoog is. De langetermijneffecten van de DDR werken door in de top van de Duitse maatschappij. West-Duitsers komen in aanmerking voor leidinggevende functies, omdat het bij de Oost-Duitsers aan netwerken, talenkennis en rolmodellen ontbreekt.
In de nieuwe deelstaten mag dan wel 20 procent van de totale Duitse bevolking wonen. Topposities worden, ondanks een lichte stijging in de laatste paar jaar, nog altijd in slechts 12 procent van de gevallen bekleed door Oost-Duitsers. En dat terwijl het evenredigheidsbeginsel in de grondwet een gelijke verhouding tussen de deelstaten nastreeft.
“Oost-Duitsers hoopten bij de eenwording in 1990 op samenwerking met de westerse deelstaten”, vertelt Bretschneider. “De inmiddels vergrijsde bevolking is gesocialiseerd in de DDR en heeft hele andere normen en waarden meegekregen. Toen bleek dat het leven er voor velen slechter op werd, is het gevoel ontstaan dat de Duitse eenwording is opgelegd. Het spreken over bloeiende landschappen en de vele voordelen, hebben voor onhaalbare verwachtingen gezorgd. En uiteindelijk voor teleurstelling.”
Voel je je Oost-Duits of Duits?
Dit is terug te zien in de mate waarop Duitsers zich verbonden voelen met hun land of specifieke regio. Twee keer vaker dan West-Duitsers geven Oost-Duitsers aan dat ze zich als ‘Oost-Duitser’ identificeren, in plaats van Duitser. De Muur mag dan wel ruim dertig jaar geleden gevallen zijn, in de hoofden van oud-DDR-burgers is hij nog lang niet afgebrokkeld.
Ragnitz van het ifo Institut bevestigt dat de gevallen Muur West- en Oost-Duitsland nog altijd als een onzichtbare grens scheidt. “En daar is al met al niet één oorzaak voor aan te wijzen. Het is de totale omschakeling die het oosten heeft moeten doorstaan. Want hoe pijnlijk het misschien ook klinkt: of het nu lagere pensioenen, erfenissen, lonen of gevoelens zijn. Een ongunstige DDR-grens is na 34 jaar Duitse eenheid nog altijd zichtbaar.”
Dit was het tweede verhaal uit de serie ‘De onzichtbare Muur’. Klik hieronder om naar het volgende verhaal te gaan:
- Voel je je Duits of Oost-Duits?
- Brokstukken van de Muur nog altijd zichtbaar in herenigd Duitsland
- Heiko verlangt als Ossi terug naar DDR: “Toen was het leven nog eerlijk”
- Jan groeit op met vader bij communistische staatspartij: “In DDR was het helemaal niet zo prachtig”
- Vertrokken ‘Wossi’ keert terug als burgemeester: “We moeten het zelf doen”
- Wendekind René gelooft in gezamenlijke toekomst: “We zijn allemaal Duitsers”
- Toch nog een bloeiend Oost-Duitsland?: “De potentie is er, maar ze zijn zelf aan zet”