Voor de honourscursus filosofie in de journalistiek schreef ik een essay over het perspectivisme en de onrealistische verwachting van objectiviteit in de journalistiek. Lees deze hier.
In het eerste jaar van de opleiding journalistiek worden studenten geïntroduceerd met de kernwaarden waar een goede journalist naar moet handelen. Zelfregulatie, onafhankelijkheid en objectiviteit staan hoog in het vaandel bij de Raad voor de Journalistiek[1]. Waar de journalistiek als vierde, controlerende macht wordt gezien, wordt zij zelf ook gecontroleerd. Beginselen van een journalistiek stelsel met een goed fundament.
De rol en positie van de journalistiek in Nederland is de afgelopen jaren erg veranderd door de opkomst van social media en de veranderende nieuwsconsumptie (Struckmann, Karnowski, 2016)[2]. De identiteit van nieuwsgebruikers is veranderd, mede door de verandering naar meer online communicatie en groei van sociale media. Een maatschappelijke omwenteling heeft plaatsgevonden, oftewel; een verschuiving binnen het journalistieke spectrum tussen de verbinding met lezers en hun kranten. Kijkend naar ons huidige nieuwstijdperk, is er veel informatiehonger en een hoge nieuwsconsumptie (de Haan, 2020)[3]. Zo wordt er niet alleen gesproken over een pandemie, maar ook over een ‘infodemic’; Een heerst een overvloed van informatie en vergrote mate in verspreiding van misinformatie. Vooral die verspreiding van misinformatie is enorm te merken op sociale media. Een bekend grapje, ‘dat heb op facebook gestaan’ wordt werkelijkheid: sociale media nemen de rol van als nieuwsdistributieplatform over van nieuwswebsites en selecteren op basis van een algoritme welk nieuws iedere gebruiker voorgeschoteld krijgt. Dat is ten eerste onbetrouwbaar, omdat men zo een select beeld van het nieuws meekrijgt en mensen komen sneller in een bubbel terecht omdat het algoritme steeds eenzijdigere berichten laat zien, bleek uit een publicatie van de Volkskrant[4]. Ten tweede zitten er naast nieuwswebsites op facebook ook een hoop niet-gecertificeerde platforms en organisaties. We kunnen niet garanderen dat deze bedrijven compleet naar waarheid publiceren, en deze bedrijven worden ook niet gecontroleerd op het in acht nemen van de journalistieke leidraad. Zo slingert er een hoop nep-nieuws de wereld in, en kan het voor consumenten moeilijk zijn om de neppe berichten te onderscheiden van het echte nieuws.
Een ander aspect wat erg zichtbaar is geworden in 2020 is het veranderende vertrouwen in de media. Uit onderzoek van Reuters, maart 2020 bleek het vertrouwen in de media nog hoog[5]. Toch horen we steeds vaker ontevreden geluiden vanuit het publiek[6]; ‘Die NOS is zo gekleurd in haar berichtgeving. Het erge is dat dit van belastinggeld gebeurd. Linkse bubble, afschaffen deze staatspropaganda die zichzelf in leven probeert te houden.[7]’ schreef een twitteraar, en een andere twitteraar zei; ‘RTL nieuws is al lang de weg kwijt.’[8]. Ook politici delen steeds vaker hun onvrede over de media[9].
Afgelopen november sprak ik met Koen Petersen, politicoloog en amerikanist, over het vertrouwen van Amerikanen in de traditionele media. Aan de andere kant van de oceaan is het nog veel erger gesteld. Omdat er van vertrouwen niet echt sprake was, spraken we verder over het wantrouwen en waar dit vandaan kwam; ‘’In Amerika is sprake van een diep gepolariseerd mediastelsel, ten gevolge van een diep gepolariseerd politiek stelsel. De Amerikaanse media hebben niet als uitgangspunt om objectief te zijn, die waarde hebben ze jaren geleden al losgelaten.’’ Vertelde Koen. Een interessant punt, gaat het ook die kant op met de Nederlandse journalistiek?
Ergens in de 55 jaar dat Nietzsche leefde deed hij de uitspraak dat de mens niet in staat is om terug te gaan naar de laatste gronden; niemand kan geheel objectief zijn, omdat alles vanuit een bepaald perspectief wordt bekeken[10]. Zo stelde hij waarheden en feiten ter discussie; het insluiten van iets als een ‘feit’ geeft een eenzijdig perspectief. Zijn perspectivistische maxime stelt onze rol als journalist ter discussie. Hoe kunnen wij ons werk doen en objectieve stukken schrijven over gebeurtenissen als we niet alle perspectieven kunnen meenemen in onze overweging over wat waar is? Is de voorwaarde voor objectiviteit achterhaald? Hoe moeten we, anno 2021, kijken naar de rol van de journalist in onze samenleving?
Juist in de huidige crisis waar we in leven, is goede en onafhankelijke journalistiek, belangrijker dan ooit. Om die journalistieke waarden toch te kunnen handhaven en respecteren als beginnend journalist, is dat niet makkelijk. We staan voor een lastige opgave. De journalistiek is in de afgelopen 20 jaar erg veranderd, maar toch lijkt de verwachting die mensen hebben van de journalistiek hetzelfde gebleven. Hoe kunnen we, kijkend naar de toekomst, dat vertrouwen van de lezer weer terugwinnen? Het is aan de journalisten de taak om constant die waarheidslijn te trekken, en ook de taak om overwegingen te maken over welke waarheid ze willen vertellen. Daarin moeten we juíst de opvattingen van Nietzsche meenemen in onze journalistieke leidraad; Met de kennis dat mensen niet geheel objectief kunnen schrijven en handelen moeten we daar scherper op zijn en blijven waken voor vooringenomen media en gekleurde berichtgeving.
Door Roos Verbrugh
29-1-2021
[1] https://www.rvdj.nl/leidraad
[2] https://doi.org/10.1016/j.tele.2015.08.012
[3] https://www.journalismlab.nl/nieuwsgebruik-en-mijding-tijdens-de-infodemic/
[4] https://www.volkskrant.nl/kijkverder/t/2019/radicalisering-youtube/
[5] https://www.parool.nl/kunst-media/nederlanders-hebben-opvallend-veel-vertrouwen-in-de-media~be7bbf68/
[6] https://www.svdj.nl/gaat-de-journalistiek-door-een-vertrouwenscrisis-er-lijkt-eerder-sprake-van-een-kloof/
[7] https://twitter.com/TopperTukker/status/1267357120313393153
[8] https://twitter.com/anastas78319789/status/1352280687156600836
[9] https://www.trouw.nl/nieuws/onvrede-in-coalitie-over-fusieplan-omroepen~b297157a/
[10] https://plato.stanford.edu/entries/nietzsche/#Pers