Met de opkomst van platforms zoals TikTok en de trend #BookTok zou je denken dat ontlezing juist afneemt. Jongeren lijken via deze trend opnieuw enthousiast te worden over boeken en lezen vaker uit eigen interesse. Op het eerste gezicht lijkt dit een positieve ontwikkeling, maar de vraag is of deze hernieuwde leesactiviteit ook bijdraagt aan een betere leesvaardigheid. Lezen jongeren diepgaand, of gaat het vooral om snelle consumptie van populaire, vaak eenvoudige verhalen? Ondanks de signalen dat sociale media jongeren weer aan het lezen krijgen, tonen verschillende betrouwbare onderzoeken juist aan dat de algehele leesvaardigheid en leesmotivatie onder jongeren in Nederland sterk achteruitgaan. Dit roept de vraag op in hoeverre deze vorm van ‘lezen’ bijdraagt aan echte taalontwikkeling en wat dit betekent voor hun toekomst.
Kaoutar, social worker bij Dock Utrecht, is dagelijks in contact met jongeren en scholen. Ze helpt hen met huiswerk en beantwoordt vragen. Volgens haar komt het vaak voor dat jongeren achterlopen in de Nederlandse taal. “We hebben een aantal jongeren die bij ons komen die echt achterlopen op taal, vooral Nederlands,” vertelt ze. “Daarvoor bieden we huiswerkbegeleiding aan, één keer per week. We merken dat de grootste valkuilen vaak met taal te maken hebben,” legt Kaoutar uit. Ze merkt ook dat veel jongeren moeite hebben met grammatica en spelling, deels door het veelvuldig gebruik van ChatGPT voor opdrachten en andere zaken. “Ze vergeten soms hun eigen hersenen te gebruiken. En online wordt alles automatisch gecorrigeerd.”
Jongeren lezen steeds minder, inclusief boeken, terwijl oudere generaties vaker lezen. Onder 65-plussers is de leestijd met gemiddeld 1 uur en 22 minuten per dag aanzienlijk hoger dan bij 13- tot 19-jarigen, die slechts 14 minuten besteden aan lezen. Tussen 2013 en 2018 is de leestijd onder jongeren met bijna 40% gedaald, terwijl het leesgedrag van ouderen relatief stabiel bleef. Deze trend is zichtbaar in verschillende tekstsoorten, waarbij jongeren boeken vaker lezen voor werk of studie, terwijl ouderen meer boeken voor hun plezier lezen, vooral papieren boeken. Ook zijn er verschillen in populaire boekgenres, waarbij jongeren vaker kiezen voor Young Adult, science fiction en boeken over psychologie, terwijl ouderen meer streekromans en Nederlandstalige boeken lezen. Het verschil in leesgedrag geldt ook voor kranten, tijdschriften en nieuwswebsites, die vaker door oudere generaties worden gelezen.Digitalisering speelt een belangrijke rol in ontlezing, omdat jongeren door het gebruik van smartphones, sociale media en digitale apps steeds vaker afgeleid worden en moeite hebben om zich te concentreren op langere teksten. De korte, visuele en snel bevredigende content op platforms zoals TikTok en Instagram maakt het lezen van boeken minder aantrekkelijk. Daarnaast worden digitale hulpmiddelen zoals spellingscontrole en vertaalapps vaak gebruikt, waardoor jongeren minder geneigd zijn om zelf na te denken en hun taalvaardigheden actief te ontwikkelen. Deze veranderingen dragen bij aan een afname van leesgedrag en concentratie bij jongeren.
Kinderboekenschrijver Loekie van Ede vond een creatieve manier om kinderen enthousiast te maken over het spellen van d’s en t’s. (video)
Volgens de PISA-2022-dataset is de leesvaardigheid van Nederlandse 15-jarigen de afgelopen jaren gedaald. Sinds 2015 is er een duidelijke neerwaartse trend zichtbaar, met een daling van 18 punten van 2015 naar 2018, en nog eens 26 punten van 2018 naar 2022. Deze daling is groter dan het gemiddelde binnen de OECD, waar de daling tussen 2018 en 2022 respectievelijk 14 punten voor meisjes en 9 punten voor jongens bedraagt. De daling is te zien op onderstaande grafiek.
Helge Bonset analyseerde 99 nationale en internationale studies en ontdekte een gemiddeld tot sterk verband tussen lezen in de vrije tijd en taalontwikkeling bij alle leeftijdsgroepen. Lezers scoren beter op taalvaardigheden, leesvaardigheid, en op schoolsucces en intelligentie. Het effect van lezen wordt sterker naarmate men ouder wordt, wat wijst op een wederzijdse beïnvloeding tussen lezen en cognitieve ontwikkeling. Lezers, die meer plezier halen uit boeken, lezen vaker in hun vrije tijd, wat leidt tot een grotere woordenschat, verbeterde leessnelheid, spelling en tekstbegrip in vergelijking met leeftijdsgenoten die niet buiten schooltijd lezen.
Trajectbegeleider Emilia, die dagelijks jongeren ondersteunt op een middelbare school, vertelt hoe haar school leerlingen motiveert om te lezen. (audiofragment)
Ontlezing is een complex vraagstuk. Enerzijds lezen jongeren steeds minder en is hun leesvaardigheid flink gedaald, wat deels te wijten is aan de invloed van digitalisering. Het gebruik van sociale media, smartphones en apps zoals TikTok heeft geleid tot kortere aandachtsspannes en afname van de concentratie, wat het lezen van langere teksten minder aantrekkelijk maakt. Anderzijds blijkt dat sociale media, en met name TikTok, ook een positieve invloed kan hebben op het leesgedrag van jongeren. Via trends zoals #BookTok wordt lezen opnieuw gepromoot en lijkt het voor sommige jongeren een manier te zijn om in hun vrije tijd boeken te ontdekken en lezen. De vraag blijft echter of deze vorm van lezen daadwerkelijk bijdraagt aan diepgaande taal- en leesontwikkeling, of dat het vooral gaat om de snelle consumptie van populaire en vaak oppervlakkige verhalen. Het is duidelijk dat er zowel positieve als negatieve invloeden zijn. Er is simpelweg meer nodig om jongeren te motiveren lezen persoonlijk te maken en hen te helpen bij het ontwikkelen van een leesgewoonte.
Data Verantwoording
Voor dit onderzoek is gebruikgemaakt van de PISA-2022-dataset van de OECD, waarin de leesvaardigheid van 15-jarige leerlingen wereldwijd wordt gemeten. De analyse richtte zich specifiek op de gemiddelde leesvaardigheidsscore van Nederlandse leerlingen (459) en de vergelijking met eerdere jaren (2003-2022), de OECD-gemiddelde score (476), de EU14-gemiddelde score (480) en de verschillen tussen jongens (447) en meisjes (473). PISA hanteert gestandaardiseerde, digitaal afgenomen toetsen en representatieve steekproeven, waardoor de betrouwbaarheid en vergelijkbaarheid gewaarborgd zijn. De neerwaartse trend in Nederland sinds 2015 werd zichtbaar via trendanalyses en significantietoetsing. Hoewel de data een nauwkeurig beeld geven van functionele leesvaardigheid, biedt het onderzoek minder inzicht in factoren zoals leesmotivatie of culturele verschillen in onderwijs. De resultaten zijn gevisualiseerd met lijn- en trendgrafieken om de ontwikkelingen helder weer te geven en inzichtelijk te maken voor verdere beleidsvorming.