Vrije opdracht

Foto: Nina Honig

Loop je tegenwoordig door de Jordaan, dan ruik je versgemalen koffie, zie je boetiekjes met Scandinavisch design en hoor je meer Engels dan Mokums. De wijk die ooit het kloppend hart was van de Amsterdamse volkscultuur, is onherkenbaar veranderd.

Volgens hoogleraar Sociologie aan de Universiteit van Amsterdam, Jan Rath, is dit een schoolvoorbeeld van klassieke gentrificatie: creatieve voorlopers trekken de wijk in, gevolgd door jonge professionals en uiteindelijk kapitaalkrachtige elites. Hoe heeft deze volkswijk zich ontwikkeld tot een van de duurste en meest toeristische buurten van Amsterdam? En, belangrijker: wat betekent dat voor de mensen die er wonen of er ooit woonden?

De Jordaan als volksbuurt

In de 20e eeuw was de Jordaan een echte volksbuurt. Oorspronkelijk gebouwd in de 17e eeuw voor ambachtslieden en arbeiders, bleef het tot ver in de vorige eeuw een wijk vol armoede, maar ook solidariteit. “Een dorp in de stad”, noemt coördinator van het Amsterdamse Stadsgilde, Kees Kroon het. “Mensen kenden elkaar, hielpen elkaar. Er werd samen gezongen en gedanst, maar ook gezamenlijk leed gedeeld.”

De leefomstandigheden waren ontzettend slecht: gezinnen van zes of meer personen leefden op twintig vierkante meter, zonder stromend water, met een gedeelde beeremmer als toilet. Cholera-uitbraken verspreidden zich rondom de buurtbewoners, ongedierte was overal te vinden en er moest hard gewerkt worden om rond te komen. 

Ondanks deze omstandigheden ontwikkelde zich een unieke cultuur: levensliederen, buurtcafés en volksverhalen. De Jordaan was meer dan een plek, het was een gemeenschap en iedereen hielp elkaar. “Ik ben vijfenzeventig jaar geleden opgegroeid in de Palmstraat. Als de stroom bij ons thuis weer eens was uitgevallen dan konden wij altijd bij iedereen in de straat terecht”, legt Kees Kroon uit. 

Stadsvernieuwing: renovatie of verdwijning?

In de jaren zestig wilde de gemeente de verpauperde Jordaan grotendeels slopen en een parkeergarage, winkelcentrum en kantoren bouwen. Bewoners kwamen flink in opstand. Actiegroepen zoals Jordaad, streden juist voor renovatie van de woningen, in plaats van het slopen van de halve buurt.

In 1972 kwam de gemeenteraad tot een beslissing: de verkrotte Jordaan werd niet geheel gesloopt. In plaats daarvan besloot de gemeente het grootste gedeelte van deze woningen te herstellen. In de jaren tachtig en negentig werden honderden woningen opgeknapt, vaak met behoud van de oorspronkelijke gevels. “Tijdens deze renovatie, verlieten veel Jordanezen de buurt, ze vetrokken naar plekken als Almere en Purmerend”, legt Kroon uit.

Steeds meer sociale huurwoningen waren rond de jaren tachtig/negentig opgeknapt en op de markt verkocht: investeerders kregen vrij spel. In de Jordaan werd deze ontwikkeling versterkt door de aantrekkelijkheid van de locatie binnen de grachtengordel. Het gevolg hiervan was dat investeerders hun kans roken. Veel panden werden opgekocht, opgeknapt en tegen hoge prijzen verhuurd of verkocht.

Verder had de groei van de creatieve industrie ook een grote bijdrage aan de komst van nieuwe mensen naar Amsterdam. “De hippe, creatieve pioniers van de jaren negentig trokken naar de stad en zetten daarmee een kettingreactie in gang”, legt Jan Rath uit. Het was weer aantrekkelijk om in de stad te wonen en de Jordaan was een van deze buurten. De Jordaan werd hip.

De invloed van vastgoed en internationalisering

Die komst van nieuwe mensen gaat ergens ook ten goede aan een stad als Amsterdam. De economie gaat erop vooruit en de stad wordt internationaler. “Amsterdam behoorde in de periode 1995-2019 tot de sterkst groeiende regio’s en had de grootste groeibijdrage aan de Nederlandse economie”, schrijft het CBS in hun onderzoek regionale economische groei in de periode 1995-2019.

Door die economische groei is er ook een grote stroom aan internationale mensen neergestreken in Amsterdam. De Jordaan is een ideale bestemming. Het ligt in het centrum, dichtbij de grachtengordel en het centraal station is om de hoek. “Expats met belastingvoordelen en een hoger besteedbaar inkomen vertrekken naar de Jordaan en kopen hier een woning”, vertelt Lotte Terwel, Bestuurslid stadsdeel centrum van de gemeente Amsterdam.

Volgens het CBS steeg de gemiddelde WOZ-waarde in de Jordaan van €276.000 in 2013 naar €567.000 in 2023. Dat is een stijging van bijna 112% in tien jaar tijd. Starters en jonge gezinnen kunnen hier niet meer terecht. “We zien dat veel gezinnen ervoor kiezen om het centrum te verlaten, de vrije sector woningen zijn duur en eigenlijk onbetaalbaar”, legt Terwel uit.

De dataverantwoording is onderaan dit artikel te vinden. 

Ondanks deze veranderingen rondom vrije sector woningen, zijn de sociale huurwoningen in de Jordaan relatief beschermd. Waar het gemiddelde aandeel corporatiewoningen in stadsdeel Centrum rond de 28% ligt, is dat in delen van de Jordaan ongeveer 50%. Volgens Terwel is het essentieel dat dit zo blijft. “We hebben als gemeente met de woningcorporaties afspraken gemaakt, alleen in uitzonderlijke gevallen worden er nog sociale huurwoningen verkocht. Alleen zo kunnen ook mensen met een laag inkomen in de Jordaan blijven wonen.”

Culturele identiteit onder druk

De veranderingen zijn ook zichtbaar in het straatbeeld. Klassieke winkels als de groenteboer of de drogist verdwijnen. Volgens gebiedsmakelaar van de gemeente Amsterdam, Tim Blank, is het grootste probleem dat particuliere pandeigenaren kiezen voor de hoogste bieder. Winkels worden pilatesstudio’s of een hippe koffiezaak, want dat levert meer geld op. “We proberen via bestemmingsplannen te sturen: geen extra horeca in panden waar eerst bijvoorbeeld een groenteboer zat. Maar grip op de retailmarkt houden, is ontzettend moeilijk”, legt Blank uit.

Ondernemers als de eigenaar van drogist Hermanusje van Alles, op de Westerstraat, kunnen blijven bestaan omdat zij eigenaar zijn van hun pand. Maar dat is een hoge uitzondering in deze buurt. “Er zijn genoeg gevallen waarin wij zien dat de huurprijzen van een geliefde plek omhooggaan, hier hebben wij als gemeente geen invloed op”, legt Lotte Terwel uit.

Benieuwd naar wat er allemaal is veranderd in de Jordaan? Bekijk de pionnen op de Google Maps kaart! 

De buurt is in verandering. Er is veel bouwoverlast van panden die worden uitgebouwd of verbouwd, Engels is steeds vaker de voertaal en het vuilnis wordt door ‘nieuwe’ buurtgenoten op de verkeerde dagen buiten gezet. Toch proberen bewoners het tij te keren en juist wel met elkaar de verbinding op te zoeken. Zo filmt influencer Kiki Bosman met haar serie ‘De Yup en de Jordanees’ ontmoetingen tussen oude en nieuwe bewoners. Op luchtige, humorvolle wijze slaat ze bruggen tussen twee werelden en neem je een kijkje in de wereld van de Jordaan.

Volgens Terwel doet de gemeente wat ze kan: subsidies voor buurtgerichte ondernemers, het stimuleren van ontmoetingsprojecten zoals de buurtcommissie Jordaan en het project Straatmaat. Maatschappelijk vastgoed zoals buurthuizen blijft in handen van de gemeente en wordt via stichtingen verhuurd aan initiatieven die iets bijdragen aan de buurt.

Een wijk in balans

De Jordaan is een wijk met twee gezichten. Aan de ene kant symboliseert het de gevolgen van marktwerking, toerisme en stijgende woningprijzen. Aan de andere kant groeit er ook een nieuwe vorm van gemeenschap: een zoektocht naar balans tussen het verleden en de toekomst.

Hoogleraar Rath zegt: “Als oude en nieuwe bewoners elkaar echt willen leren kennen en samen investeren in de wijk, kan er iets nieuws ontstaan dat ook waardevol is.” De Jordaan is niet van de yup of van de Jordanees. De Jordaan is van iedereen die er leeft. “De identiteit van de buurt zit ook in onze gedachten. Als jij en ik denken dat het er is, dan is het er ook”, benadrukt Rath.

De uitdaging is helder: hoe behouden we het karakter en de leefbaarheid van de wijk, zonder de deur te sluiten voor ontwikkeling? Een gemengde buurt vraagt om meer dan een beleid. Het vraagt om betrokkenheid, dialoog en bewust kiezen voor verbinding met elkaar.

Dataverantwoording: 

Voor dit artikel is gebruik gemaakt van open data van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Het CBS is een betrouwbare organisatie van de overheid. Zij verzamelen cijfers over hoe de samenleving verandert. De gegevens in dit artikel laten de ontwikkeling zien van de gemiddelde WOZ-waarde van huizen in de Amsterdamse wijk de Jordaan.

De analyse kijkt naar de jaren 2013 tot en met 2023. In die tijd steeg de gemiddelde WOZ-waarde in de Jordaan van €276.000 naar €567.000. Dat is een stijging van bijna 80%. Deze sterke stijging laat zien dat huizen in de wijk veel duurder zijn geworden. Dit komt deels doordat de wijk populair is, maar ook door de grote druk op de woningmarkt.

De cijfers zijn genomen uit de open data van het CBS. Hierin is gekeken naar de WOZ-waarden per jaar in de Amsterdamse buurt, de Jordaan. Deze data maakt duidelijk dat het voor starters en jonge gezinnen steeds moeilijker wordt om in de Jordaan een huis te vinden. Veel gezinnen verlaten de wijk of zelfs de stad. Daardoor verandert de samenstelling van de buurt.

De cijfers van het CBS zijn duidelijk en betrouwbaar. Daarom kunnen we met zekerheid zeggen dat de conclusies in dit artikel goed onderbouwd zijn. Ze helpen om beter te begrijpen wat de gevolgen zijn van de stijgende huizenprijzen in Amsterdam.

Benieuwd hoe bewoners over de gentrificatie van de Jordaan denken? Luister de podcast De stem van de straat! Tijmen de Nooy (bewoner) en Yaisa Stoop (Jordanese) delen hun ervaringen.