In de Utrechtse wijk Overvecht schittert een lichtpuntje; Plan Einstein. In een plek vol gedeelde ervaringen wonen, leven en werken Nederlandse jongeren, statushouders en asielzoekers samen. Het is een plek waar menselijkheid menselijkheid creëert. Maar met de veranderende politieke wind rijst steeds vaker de vraag: hoe zal dit unieke initiatief in de toekomst worden ingevuld?
Elke ochtend om tien uur worden de deuren van de huiskamer van Plan Einstein aan de Pahud de Mortangesdreef geopend. De geur van versgezette koffie en thee vult de lucht en trekt buurtbewoners, bewoners van het asielbuurtcentrum (abc) Pahud, vrijwilligers en nieuwsgierigen naar binnen. Om het abc en Plan Einstein zijn geen hekken te bekennen, en er is geen beveiliger die je tegenhoudt.
Een groepje Syrische mannen komt al pratend de huiskamer binnen en nestelt zich op een lichtgrijze bank achter in de ruimte. Even later komt een oudere dame uit de buurt binnen. Ze passeert trotse portretten van bewoners die aan de witte muren hangen, tussen de grote ramen waar de eerste zonnestralen van maart doorheen breken. Op de vensterbanken staan planten en liggen persoonlijke knutselwerken van kinderen uit het asielbuurtcentrum.
“Hier zijn we allemaal gelijk”
Met een tas vol Nederlandse werkboeken, een schrijfblok en enkele pennen, neemt de dame plaats aan een bruine tafel in het midden van de ruimte. Flyers met informatie over Nederlandse taalcursussen, kansen om een eigen bedrijfje te starten, uitnodigingen voor wekelijkse kookavonden, en andere initiatieven liggen uitgestald. Zorgvuldig pakt ze haar tas uit; elke week geeft ze hier Nederlandse les aan een jonge vrouw uit Nicaragua.
Anders
Het concept Plan Einstein staat in schril contrast met de traditionele asielzoekerscentra, die meestal ver verwijderd zijn van lokale gemeenschapsbronnen, en nauwelijks in contact staan met de Nederlandse samenleving. Hoewel er in die centra wel activiteiten worden georganiseerd, is het aanbod lang niet zo uitgebreid als bij Plan Einstein. Om dit programma te kunnen aanbieden, werken organisaties zoals Social Impact Factory, New Dutch Connections, BuurtMaaltijden, VluchtelingenWerk Nederland en Stichting Tijdelijk Wonen (STW) samen met Plan Einstein.
Dr. Karin Geuijen, onderzoeker aan de Universiteit Utrecht, richt zich op experimentele innovaties om complexe maatschappelijke vraagstukken, zoals gedwongen migratie, aan te pakken. Volgens haar onderscheidt Plan Einstein zich van andere asielzoekerscentra niet alleen door het brede scala aan activiteiten en diensten, maar ook door de wijze waarop het centrum integratie en samenwerking met de lokale gemeenschap bevordert.
Uitdagingen
Toen het centrum in 2016 aan de Einsteindreef in Overvecht werd opgericht, klonk er gemor onder de buurtbewoners. Ze maakten zich zorgen: hun wijk kampte al met armoede, werkloosheid en andere problemen, en nu kwam daar ook nog een asielzoekerscentrum bij. Bovendien was er een schrijnend tekort aan woonruimte voor hun eigen kinderen en henzelf. Deze combinatie van factoren leidde tot bezorgdheid, een sceptische houding, en weerstand in de buurt. “De gemeente besloot deze zorgen serieus te nemen in plaats van ze af te doen als onzin. Ze kwamen met het idee om ook woonruimte voor buurtjongeren te creëren binnen Plan Einstein. Zo ontstond een situatie waarin zowel de asielzoekers als de buurtbewoners profiteerden”, aldus Geuijen.
Er ontstaat een kakofonie van talen – Nederlands, Arabisch, Farsi en meer – wanneer bewoners van het asielbuurtcentrum plaatsnemen aan de tafels op de binnenplaats, die beschut staan onder gespannen canvas. Aan een van de tafels zit een jonge vrouw met een weelderige bos rode krullen en helderblauwe ogen.
Dit is Marit, een 24-jarige student International Development Studies en contactbeheerder bij Stichting Tijdelijk Wonen (STW). Sinds februari 2023 huurt Marit een van de dertig studio’s op het terrein van het asielbuurtcentrum (abc). De smalle zeecontainers van 21m² zijn weliswaar compact, maar Marit woont hier alleen, in tegenstelling tot de bewoners van Pahud die dezelfde ruimte met vier personen delen.
Haar blauwe ogen stralen als ze praat over haar rol als contactbeheerder en het wonen op het abc: “Twee keer per maand stuur ik een berichtje in de gemeenschappelijke groepsapp en vraag ik wie wil helpen koken. Een van de studenten gaat dan met de chef van de dag mee naar de supermarkt. Wat kleinschalig begon, is uitgegroeid tot drukbezochte avonden waarbij zelf medewerkers van het COA aanschuiven en tafels en stoelen soms tekortschieten.” Ondanks de groeiende deelname blijft Marit realistisch over de uitdagingen waarmee zij en andere jongeren dagelijks geconfronteerd worden. “Het contact tussen ons en de andere bewoners moet nog groeien,” verwijzend naar de verhouding van 30 jongeren tegenover 300 bewoners “De constante verandering in de populatie maakt het ook moeilijk om diepere connecties te vormen.”
Toch ziet Marit dagelijks lichtpuntjes van interactie tussen de bewoners. “Sommige bewoners zijn meer zichtbaar en sociaal dan anderen, en dat geldt ook voor ons,” zegt ze, terwijl ze naar de wasruimte wijst waar jongeren en bewoners van het abc tijdens het wachten met elkaar een praatje maken.
Toekomst onder druk
Op 7 juli 2023 werd een geschil over migratie de druppel die niet alleen het kabinet ten val bracht, maar ook een kettingreactie veroorzaakte die het debat over migratie aanwakkerde en de samenleving dieper verdeelde. Incidenten waarbij asielzoekers of statushouders betrokken zijn bij onrust, of waarbij buurtbewoners weerstand bieden tegen de komst van een asielzoekerscentrum in hun wijk, halen regelmatig het nieuws. Sociale spanningen, reeds aanwezig vanwege culturele verschillen en misverstanden, worden verder aangewakkerd door geruchten over criminaliteit onder asielzoekers. Buurtbewoners uiten vaak bezorgdheid over veiligheid en de economische impact van de vluchtelingenstroom op lokale voorzieningen. Deze zorgen worden soms versterkt door rechtse politieke groeperingen, die ze opnemen in hun campagneplannen.
Tweemaal keerde Guijen en haar team terug naar de buurt van Plan Einstein om een representatief onderzoek uit te voeren. Ze wilden peilen hoe buurtbewoners, drie maanden en een jaar na de start van het initiatief, tegenover het centrum stonden: “Wat we ontdekten was verrassend en tegelijk geruststellend. De mening van de buurtbewoners bleef grotendeels onveranderd. Slechts een klein percentage, zo’n 6%, was nog steeds tegen de komst van het centrum, maar het overgrote deel van de mensen gaf aan nauwelijks overlast te ervaren. Deze bevindingen suggereren dat de negatieve houding en angst die vaak rondom asielzoekerscentra bestaan, grotendeels ongegrond zijn. Dit geldt niet alleen voor Plan Einstein, maar lijkt een algemeen fenomeen te zijn rondom bijna alle asielzoekerscentra. Het onderstreept hoe mensen zich vaak druk maken en bezorgd zijn, terwijl de praktijk vaak anders uitwijst”.
Sinds de presentatie van het hoofdlijnenakkoord, gevoed door de wetenschap dat Plan Einstein slechts tijdelijk is en hoogstwaarschijnlijk in 2026 moet sluiten, hangt er een gespannen sfeer in de huiskamer. Tegelijkertijd staat Utrecht voor een enorme uitdagingen op het gebied van de opvang van statushouders. Sinds 1 januari 2022 rust de verantwoordelijkheid voor de inburgering van statushouders en migranten op de gemeente, maar de toename van inburgeringsplichtigen heeft de middelen overstegen. Daarnaast bemoeilijken maatschappelijke problemen, zoals de huizencrisis en een krappe arbeidsmarkt, het inburgeringsproces. Momenteel heeft Utrecht 1274 inburgeraars onder haar hoede sinds de invoering van de wet.
Hoop
Op maandag 15 april, om vier uur ‘s middags, verzamelen de vrijwilligers van BuurtMaaltijden en bewoners van Pahud zich in de huiskamer van Plan Einstein. De boodschappen worden uitgestald op de grote tafel in het midden van de ruimte.
Amir, een jongeman met een brede glimlach, vriendelijke ogen en een vaste vrijwilliger uit de buurt, pakt een stapel wortelen en begint deze zorgvuldig klein te snijden. “Tien jaar geleden ontvluchtte ik mijn thuisland Irak en vroeg ik asiel aan in Nederland”.
Nu, na vele jaren van wachten, heeft hij eindelijk een thuis gevonden in de wijk Overvecht. “Wekelijks help ik mee met koken,” zegt hij. Als geen ander begrijpt Amir de emotionele tol die het wachten op een verblijfsvergunning met zich meebrengt, vooral voor degenen die te maken hebben met trauma’s en psychologische uitdagingen.
“Ik herinner me nog goed hoe de dagen langzaam voorbijkropen tijdens het wachten op een verblijfsvergunning. Vaak vroeg ik me af wat de toekomst voor mij in petto had en of ik überhaupt in Nederland kon blijven. Doordat ik zelf de asielprocedure heb doorlopen en bekend ben met het systeem, voel ik me geroepen anderen te helpen die zich in dezelfde situatie bevinden”.
Voor Amir is het vrijwilligerswerk bij Plan Einstein meer dan alleen een manier om zijn dagen door te brengen; het is een bron van voldoening en hoop. “Door anderen te helpen, hoop ik een verschil te maken in hun leven, zoals anderen dat ook voor mij hebben gedaan”. Te midden van alle uitdagingen en onzekerheden blijft hij vastberaden om een positieve impact te hebben op de gemeenschap die hij nu zijn thuis noemt.
Dr. Geuijen deelt de spanningen die in de huiskamer van Plan Einstein Pahud voelbaar zijn. Ze onderstreept daarbij het belang van permanente en kleinschalige opvangcentra, zoals een andere locatie van Plan Einstein gelegen aan de Joseph Haydnlaan in Oog en Al. Volgens haar bieden permanente centra een stabielere en effectievere oplossing voor de opvang van asielzoekers. Daarnaast benadrukt Dr. Geuijen de verantwoordelijkheid van lokale gemeenten bij de opvang van asielzoekers, ongeacht het beleid van de nationale overheid. Hoopvol geeft zij aan dat gemeenten zoals Utrecht zich medeverantwoordelijk voelen voor het bieden van opvang aan asielzoekers, zelfs als het kabinetsbeleid verandert.
Plan Einstein is niet alleen een verhaal van dromen en ambitie; het fungeert ook als een spiegel die uitdaagt tot zelfreflectie. Zijn asielzoekers slechts problemen of zijn ze gelijk aan ons? In een wereld waarin migratie en opvang vaak samen gaan met stigmatisering en vooroordelen, biedt Plan Einstein een oplossing. Het creëert een plek waar zowel Nederlanders kunnen wonen en cursussen kunnen volgen, en tegelijkertijd een norm stelt voor elk asielzoekerscentrum. Het antwoord schuilt wellicht in de visie van Plan Einstein, die uitnodigt tot samenwerking aan een wereld waarin inclusie, begrip en solidariteit centraal staan. Het is een plek waar de grenzen tussen ‘ons’ en ‘hen’ vervagen, waar menselijk contact en wederzijdse zichtbaarheid centraal staan. Het concept van het “asielbuurtcentrum” vertegenwoordigt een vernieuwende kijk op opvang, ver weg van de traditionele omheiningen van azc’s. Plan Einstein streeft naar een omgeving waar iedereen welkom is, ongeacht afkomst of achtergrond. Hier draait het niet alleen om het bieden van hulp aan weerloze slachtoffers, maar om het erkennen van de gedeelde menselijkheid die ons allen verbindt.
