De Joodse begraafplaats in Edam heeft onlangs een nieuwe toegangspoort gekregen. Ondanks dat de begraafplaats al 80 jaar niet meer in gebruik is, wordt op deze manier de Joodse geschiedenis zichtbaar gemaakt in het kleine stadje.
Het is bijna half drie, over een paar minuten begint de onthulling. De burgermeester, rabbijn en andere genodigden staan al klaar naast de poort. Mick Nolte, de voorzitter van Stichting Joods Verleden Edam, staat nog in het publiek. Hij is druk bezig met alle bekende gezichten begroeten en bedanken. Realiserend dat hij niet iedereen gedag kan zetten, loopt ook hij naar de poort toe en gaat achter de microfoon staan. Inmiddels hebben enkele honderden mensen zich verzameld op het kruispunt. Nolte heeft lang naar deze dag uitgekeken. ‘Het is een groot moment voor onze stichting,’ begint hij de middag.
Twee verhalen, naast elkaar
De poort is nog bedekt met een zwart zeil. Aan de bovenkant steekt een stukje uit, wat de donkergroene kleur verraadt. Het is een replica van de originele toegangspoort, die tijdens de Tweede Wereldoorlog afgebroken is. Gebaseerd op een oude ansichtkaart waarop de poort te zien is, heeft Edammer Jan Visser het ontwerp gemaakt. Alleen de plek is niet helemaal hetzelfde als vroeger. De poort is een paar meter opgeschoven, maar dat is een bewuste keuze, legt Nolte uit in zijn toespraak. ‘De poort staat nu recht tegenover het monument,’ hij wijst naar het pleintje tegenover de begraafplaats. Dat staat nu vol met mensen. Naast de gehesen vlag staat daar het oorlogsmonument ‘De Tochtgenoten’ en een gedenkplaat met namen van de 21 vermoorde Joodse Edammers.
Dat de nieuwe poort en het monument tegenover elkaar staan, heeft een belangrijke betekenis voor de stichting. Het laat de twee verschillende verhalen zien van Joden in Edam. Meer dan 200 Joden die begraven liggen achter de nieuwe poort, hebben deel uitgemaakt van een bloeiende Joodse gemeenschap. Er werd vreedzaam geleefd en gewerkt in Edam. ‘We moeten dat niet romantiseren,’ voegt Nolte toe. ‘Joden moesten nog steeds meer belasting betalen, er was geen volledige gelijkheid. Maar er is niks te vinden over rottigheid.’ Dat staat in schril contrast met hoe de Joden in de stad tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn vermoord. Nolte: ‘De plek waar jullie staan, staat symbool voor het meest verschrikkelijke wat er met een minderheid kan gebeuren.’
Sinds de stichting in 2018 is opgericht, is er al veel gebeurd om deze verhalen zichtbaarder te maken. In 2020 is de plek rondom het monument opgeknapt. Het beeld staat er al sinds 1967, maar al die tijd in het midden van een strook gras. Inmiddels is er een bestraat pleintje met bankjes. Ook de gedenkplaat die op het pleintje staat, heeft daar niet altijd gestaan. Voorheen stond die aan de overkant van de straat, op de begraafplaats. Volgens de stichting was het passender om de plaat bij het monument te zetten. Op die manier werden de twee verschillende verhalen fysiek ook duidelijk gescheiden.
Draagvlak
‘Deze poort is gemaakt van hout, ijzer, verf en liefde,’ zegt Nolte, waarmee hij doelt op de hulp die ze uit allerlei hoeken hebben gekregen. De poort is gemaakt door leerlingen en docenten van Scholengemeenschap De Triade in Edam. Zij maken regelmatig projecten die terug te vinden zijn in de stad. Het maken van deze poort was voor hen een goede kans om zo’n project te combineren met geschiedenislessen. Maar ook lokale ondernemers dragen graag hun steentje bij. Voor het plaatsen van de scharnieren en het fresen van de letters op de poort was specialistische hulp welkom. Nolte: ‘Ik gebruik de term liefdeswerk. Dat is werk van mensen die hun arbeid, kennis en kunde inzetten, zonder eigen belang of beloning.’
Terwijl het verkeer even de tijd heeft om door te stromen, hangt burgermeester Lieke Sievers haar ambtsketen om haar nek. ‘Kijk, nu kunnen de mensen zien dat u echt burgermeester bent,’ grapt Nolte. De inwoners van de stad hebben al even aan het nieuwe straatbeeld kunnen wennen. Er heeft namelijk maandenlang een tijdelijke voorbeeldpoort gestaan. Ook die was gemaakt door De Triade en vormde de basis voor een succesvolle crowdfundactie. ‘Ik ben blij dat het zo wordt gedragen door u allemaal,’ zegt Sievers daarover. ‘Het feit dat jullie hier nu ook allemaal zijn is daar opnieuw een teken van.’
Onthulling en inwijding
En dan breekt het langverwachte moment aan. Er valt een stilte terwijl Sievers het zeil van de poort afhaalt, maar dat verandert al snel in luid applaus. De gefreesde, gouden letters boven de deuren van de poort zijn nu zichtbaar. Het is een tekst in het Hebreeuws, die ook op de originele poort stond. De tekst komt uit Ezechiël 37:12: ‘Ik zal uw graven openen en zal ulieden uit uw graven doen opkomen, o Mijn volk, en Ik zal u brengen in het land Israëls.’ Rabbijn Dovid Visser leest het voor, in het Nederlands en in het Hebreeuws. Hij licht toe: ‘Het is een boodschap van troost voor het Joodse volk, dat moe is van het eeuwenlang rondzwerven. Er komt een dag dat er nieuw leven wordt ingeblazen. Dit vers staat niet symbool voor de dood, maar voor het leven. Het leven dat nog zal komen.’
‘De betekenis van inwijden, is dat je iets gaat gebruiken. Maar, niet zomaar gebruiken. Het gaat erom dat je betekenis geeft aan het gebruik. Hier is de betekenis de doorkijk naar een bijzondere gemeenschap die ooit in Edam heeft gewoond, zij aan zij met de niet Joodse buren.’ Rabbijn Visser spreekt op een natuurlijke, bijna zingende manier. Hij is gekleed in pak, inclusief kenmerkende hoed. ‘Er is nu een poort, om de mensen die daar liggen te eren. Maar ook om hun leven weer plek te geven in ons midden, door herkenbaar te maken dat er Joods leven was. Als ik het protocolboek lees, wat de eerste tientallen jaren van de gemeenschap documenteert, lees ik dat er volop Joods leven is geweest. Er staat opgeschreven hoe er samen is geleerd en gebeden. Er was een gemeenschap met een eigen karakter, eigen cultuur en aanvankelijk ook een eigen taal. Een gemeenschap die hier ruim een eeuw een plek had.’ Visser geeft de poort twee zegeningen mee. ‘En,’ voegt hij toe, ‘laten we beseffen dat er vandaag de dag nog steeds Joods leven is in Edam.’
Insluiting
Nu de poort onthuld en ingewijd is, worden de toeschouwers uitgenodigd om mee te lopen naar het buurthuis verderop. ‘Jullie zijn eigenlijk een beetje verplicht om mee te lopen,’ zegt Nolte. ‘Banketbakkerij Mastenbroek heeft 175 gemberbolussen voor ons gebakken. Ik hou er verschrikkelijk van, maar zonder jullie hulp komen ze echt niet op,’ lacht hij. Het buurthuis vult zich snel en de typisch Joodse lekkernij valt in de smaak. ‘Ze hebben er wel wat minder gember in gedaan hoor,’ zegt een Amsterdamse, die het gebakje zelf altijd bij het Joods Museum haalt. ‘Normaal is de onderkant helemaal zacht en plakkerig van de gember.’
Als afsluiting van de middag geeft hoogleraar Joodse geschiedenis Bart Wallet een lezing. De volledig gevulde zaal luistert aandachtig naar de verdiepende informatie over de geschiedenis van de Joodse gemeenschap in Edam. Mensen knikken, lachen en schudden hun hoofd; de verhalen en namen die worden genoemd zijn herkenbaar.
Ook Wallet vindt het bijzonder om te zien hoeveel draagvlak er is onder de bewoners. Ondanks dat er al decennialang geen Joodse gemeenschap meer is in Edam, blijven dit soort initiatieven leven. ‘Het is mooi om te zien dat de samenleving in Edam het stukje Joodse geschiedenis op deze manier insluit,’ zegt hij. ‘Je kan het verhaal van Edam niet vertellen zonder dat er ook een Joodse gemeenschap is geweest. Als je wilt begrijpen hoe de stad is geworden wat het nu is, hoort het Joodse verhaal erbij.’
2 Jaar later
Op 11 juni is het precies twee jaar geleden dat de poort is onthuld. Twee jaar later is het kruispunt een stuk rustiger dan tijdens de onthulling. Er lopen af en toe wat mensen langs. Een enkeling kijkt even omhoog naar het herdenkingsmonument of over de heg naar de begraafplaats, maar de meesten lopen ongestoord verder. Op de vraag of ze weet waarom de groene poort daar staat, antwoordt een Edamse dat ze er wel eens wat over heeft gelezen. ‘Ik weet het niet precies meer hoor, het is alweer een tijdje geleden,’ vertelt ze. ‘Maar ik vind het een mooi ding.’
Er zijn ook mensen voor wie deze plek net wat meer betekent, zoals voor Dennis Beckers. Hij is opgegroeid in Edam en van Joodse afkomst. Rond zijn studietijd is hij in Amsterdam gaan wonen en is daar gebleven, tot hij twee jaar geleden weer terugverhuisde. ‘Toen de poort werd onthuld was ik net weer terug in Edam,’ vertelt hij. ‘Ik was een beetje verbaasd om te zien hoeveel aandacht ervoor was, het was echt een grote bijeenkomst. Ik kende de begraafplaats nog als dat modderige veldje uit mijn jeugd,’ lacht Beckers.
Hij vertelt dat de begraafplaats altijd heel afgesloten voelde. ‘Zo’n poort opent het verhaal,’ hij wijst naar de overkant. ‘Je kan er letterlijk doorheen kijken nu. Het is natuurlijk maar een stuk hout,’ grapt Beckers. ‘Maar symbolisch heeft het veel waarde, het maakt duidelijk dat er een verhaal is. Het is een soort poort van dialoog.’
Adrie Doets is een geboren en getogen Edammer. Hij is al jarenlang nauw betrokken bij de stichting die de poort gerealiseerd heeft. Vol trots vertelt hij over hoe ze begin deze maand het gele steentje hebben gewonnen, een onderscheiding voor verdienstelijke verfraaiing van het oude centrum van Edam. Doets komt er nog regelmatig bij de poort. ‘Niet om te gaan kijken hoor, maar ik woon vlakbij en fiets er vaak langs,’ legt hij uit. ‘Ik let er wel altijd even op of het netjes is.’ Dat herkent Beckers, die bij Doets in de straat woont. ‘Ik merk dat als ik langsfiets ik altijd even kijk of die nog netjes dicht zit, een beetje schoon is en of er geen spinnenwebben hangen,’ lacht hij.
Een koppel op de fiets stopt even om bij het monument te kijken, het zijn toeristen. Bij het zien van de poort steken ze de straat over en kijken omhoog naar de Hebreeuwse tekst. Ze gokken dat de poort iets met het herdenkingsmonument te maken heeft.
Sinds hij weer in Edam woont, is Dennis snel betrokken geraakt. Toen hij tijdens de dodenherdenking in Edam zijn keppeltje opzette tijdens het gebed, viel dat de toenmalige voorzitter van Stichting Joods Verleden Edam op. Ze raakten in gesprek en Beckers trad al snel aan als penningmeester, inmiddels is hij voorzitter van de stichting. Hij vertelt vol enthousiasme over alle plannen die ze nog hebben voor de plek, zoals het verder opknappen van het kruispunt en toevoegen van informatie door middel van QR-codes. Hij hoopt dat het laatste zal helpen bij het duidelijk maken van de twee verschillende verhalen over de poort en het monument.