Is het onmogelijk om een succesvolle, originele Nederlandse musical te maken?

‘Soldaat van Oranje, verlengd tot december 2036’ Dit is natuurlijk  geen werkelijkheid, maar het zou zomaar kunnen gebeuren. In oktober staat Soldaat van Oranje al dertien jaar in de Nederlandse theaters. Naast dit grote succesverhaal hoor je maar weinig van originele Nederlandse musicals die het lang volhouden, ondanks dat musical en cabaret de meest bezochte theatergenres zijn. 

Musicals als Sky in 2016 en Zodiac in 2021 proberen het wel, maar beide producties moesten na twee maanden alweer stoppen. Terwijl René van Kooten, die een hoofdrol had in Zodiac, nog aan NU.nl liet weten dat hij hoopte dat Zodiac net zo’n groot succes zou worden als Soldaat van Oranje. Is het onmogelijk om een succesvolle, originele Nederlandse musical te maken?

Wat is musical?
Jeroen van Wijhe is docent dramaturg op Fontys Hogeschool voor de Kunsten. Hij vertelt dat veel mensen denken dat musicals in New York zijn begonnen. Dat klopt half. ‘Het genre dat qua vorm de meest duidelijke voorloper is, is de operette, die uit Europa geïmporteerd werd naar onder andere New York. Je zou wel kunnen stellen dat musicals zoals we die nu kennen in New York zijn ontstaan.’ Professor Millie Taylor, onder andere specialist musical, van de Universiteit van Amsterdam sluit zich daar helemaal bij aan. ‘Musical heeft eigenlijk heel veel verschillende definities, of is heel breed. Ik beschouw het zelf als een productie met een dramatische vorm die muziek en iets van specktakel bevat. Bijvoorbeeld dans.’ 

In Nederland bracht bekende schrijfster Annie MG. Schmidt de eerste succesvolle, originele Nederlandse musical naar het toneel: ‘Heerlijk duurt het langst’. ‘Er schenen lange rijen voor de kassa’s van het DeLaMar theater te hebben gestaan en het heeft het imago van de musical in Nederland gered.’ Laat van Wijhe weten. ‘Ze was niet de eerste, al in de jaren ‘50 maakte Mies Bouhuys kindervoorstellingen zoals Voetjes van de Vloer die je kan beschouwen als musical.’ 

Musical is een vies woord
Volgens Taylor verschilt de definitie van succes per voorstelling. ‘Soms zal het zijn dat de productie goed beoordeeld is, of er veel mensen naar de voorstelling komen, of de locatie goed bij de musical past. Je kan eigenlijk niet zeggen of iets goed of slecht is, dat is smaak.’ van Wijhe gaat daar nog wat dieper op in: ‘Een musical moet goed in elkaar zitten, maar Nederlandse producenten lijken zich daar niet altijd aan te houden. Producties moeten iets zeggen over de tijd waarin we nu leven, soms mis ik de noodzaak. Ik denk wel dat de populariteit van musical is toegenomen, mede door Joop van den Ende. Hij heeft het genre in de jaren ‘90 veel professioneler en groter gemaakt.’

Ondanks dat, lijkt het toch alsof musical een vies woord is. Mensen kijken je gek aan als je heel erg van musical houdt en al helemaal als je het gaat studeren. ‘Ik zou niet weten waarom dat zo is.’ Vertelt Taylor. ‘Er was een tijdje hetzelfde met musicals van Andrew Lloyd Webber. Mensen vonden zijn musicals echt leuk, maar schaamde zich daarvoor.’ van Wijhe laat weten dat het misschien ook wel iets te maken heeft met het Nederlandse ‘doe maar normaal, dan doe je gek genoeg’ motto. ‘Musicals botsen met de calvinistische mentaliteit van Nederlanders en tegelijkertijd is dat ook een reden waarom ze wel gaan: om al die opgekropte emoties even de vrije loop te laten gaan. ‘

‘Musicals hebben een langzame start gehad in Nederland, dagbladen riepen hun dood al uit in de jaren ‘60. In de jaren ‘90 heeft Joop van den Ende megamusicals uit West End en Broadway naar Nederland gehaald, ik denk dat dat ervoor heeft gezorgd dat de sector succesvoller werd.’ Vertelt van Wijhe. 

Import vs origineel
De musicals waar je in Nederland commercieel vaak het meest van hoort zijn de musicals van Stage Entertainment. Dit zijn enorme producties, voornamelijk geimporteerd van Broadway. Denk aan musicals als The Lion King, Aladdin en Aida. ‘Stage entertainment heeft de rechten van alle grote musicals, daarom importeren zij hun musicals voor een groot deel. Het is een internationaal bedrijf en een van de belangrijkste spelers in het globale musicalveld.’ Vertelt van Wijhe

Musicals worden waarschijnlijk geïmporteerd omdat het bewezen successen zijn, aldus van Wijhe. ‘Daarnaast hebben musicals in de UK en de US een veel langere ontwikkelingsperiode dan we in Nederland hebben. Daar is het zo’n zeven tot tien jaar, hier maar een of twee.’ Door deze antwoorden zou je misschien denken dat het niet goed gesteld staat met de hoeveelheid originele, Nederlandse musicals, maar niks is minder waar. Taylor: ‘Het is gek dat het beeld dat Nederlandse musicals niet succesvol zijn bij mensen blijft hangen. Het klopt helemaal niet.’ 

De datavisualisatie hieronder laat dan ook zien dat originele Nederlandse producties de afgelopen veertien jaar (van 2010 tot en met 2023) de overhand hadden. Van de vierhonderdtwintig musicals die in première gingen, waren er honderd elf origineel Amerikaans. Dat lijkt veel, maar is alweer minder als je kijkt naar de tweehonderd-drieënzestig originele Nederlandse musicals. 

‘Een succesvolle musical maken is best moeilijk. Van de musicals die op Broadway staan, komt gemiddeld 70% niet uit de schulden. Dat heeft te maken met Broadway, maar ook het genre. Musicals zijn erg duur en daardoor moeilijk om profitable te maken. Dit geldt ook zo in Nederland. 

Kunstvorm of toeristische attractie?
In de media verschijnen een aantal berichten over dat musical geen vorm van kunst meer is. Veel producties gaan over al bekende films of boeken en lijken alleen gemaakt te worden om veel geld te verdienen, niet om een echt verhaal te vertellen. Van Wijhe is het hier niet mee eens: ‘Musical is altijd een kunstvorm, ongeacht het publiek, maar ik vind ook dat mensen niet kritisch genoeg zijn in het analyseren van kunst. Dat musicals teruggebracht worden, komt waarschijnlijk door veiligheid. Producenten weten dat er een publiek is voor musicals als Mamma Mia, het is dan een financieel stabiele voorstelling.’ Ook zal corona hier een rol in spelen. Veel mensen hebben niet meer de gewoonte om naar het theater te gaan door de maatregelen. Het is voor producenten uiterst belangrijk om (deze) mensen naar het theater te krijgen, anders is een musical maken te risicovol. 

Een positieve kant van corona is dat we in 2022 een enorme boost zien in het aantal originele Nederlandse musicals dat dat jaar in première ging. ‘Voor corona zag je een decennium lang een golf aan nieuwe Nederlandse musicals die aansloegen bij een groot publiek. Denk aan Ciske de Rat, Soldaat van Oranje, Petticoat en Hij Gelooft In Mij. Veel musicals pauzeerden in coronatijd, maar konden na een tijdje ingehaald worden. Het is de vraag of we nu nog steeds in die golf van Nederlandse musicals zitten, of dat dat te onzeker is geworden.’ Vertelt van Wijhe.  

Waarom toch geen succes?
Aan de hoeveelheid originele, Nederlands geproduceerde musicals per jaar ligt het dus niet, maar hoe kan het dat musicals in Nederland nooit echt het succes bereiken die musicals als Mean Girls en Cats wel hebben ontvangen. Van Wijhe heeft daar een logische verklaring voor, volgens hem proberen ze een succes te imiteren dat bijna niet haalbaar is. ‘Producenten denken dat ze het succes kunnen behalen en bouwen een eigen theater voor een megamusical. Je moet daar een enorm publiek voor aantrekken om uit de schulden te komen.’ Het is dan ook de schuld van producenten dat het vaak misgaat, volgens van Wijhe. Sommige producenten bevatten te veel hoogmoed waardoor ze werknemers in gevaar brengen, zoals bij Zodiac gebeurde. 

‘Er is wel een oplossing denk ik.’ Vertelt van Wijhe glunderend. ‘Ik denk dat er een sterker “Off-Broadway” moet ontstaan in Nederland om een tegengeluid te bieden op de grote spektakels die nu het beeld bepalen. Dat kan nieuw publiek trekken en een broedplek zijn voor meer artistiek, interessant werk dat wat rustiger kan ontwikkelen. Die ontwikkeling is nu gelukkig gaande met musicals als Antropoceen, A Kind of Odyssey of Lokroep: allemaal onbekende titels voor het grote publiek, maar het is (nog maar) het begin.’

VERANTWOORDING DATASELECTIE De data die ik gebruikt heb voor de visualisatie, is handmatig geselecteerd door mijzelf. Ik heb dit gedaan door te kijken naar alle musicals die vanaf 2010 tot en met 2023 elk jaar in première gingen. Musicals die uiteindelijk nog niet in première zijn gegaan dat jaar, heb ik vanzelfsprekend uit de selectie gehaald. Zo heb ik mijn data opgeschoond. Ik heb ervoor gekozen mijn data zelf te verzamelen omdat er niet veel up-to-date cijfers bestaan over musicals, al helemaal geen over het verhaal dat ik wil vertellen.  Ik heb voor alle jaren gekeken naar de oorsprong van de musical. Is een musical voor het eerst in première gegaan op Broadway? Dan is de oorsprong Amerikaans. Is de musical voor het eerst in première gegaan in een Nederlands theater? Dan is de oorsprong Nederlands. Hetzelfde geldt voor Engelse, Franse en Duitse musicals. Als het idee van een verhaal in Amerika is bedacht, maar de productie zodoende is aangepast dat die precieze productie nog nooit eerder ergens anders heeft gespeeld op die manier dan in Nederland, heb ik het ook gecategoriseerd als een originele Nederlandse musical. Hetzelfde geldt in praktijk voor Amerikaanse, Engelse, Franse en Duitse producties, maar dit is eigenlijk alleen voorgekomen voor Nederlandse musicals. (Denk aan bewerkingen van West Side Story of Beauty and the Beast door kleine theaterproducenten als Theater Terra.)  Er zitten niet per se uitschieters in de dataset, behalve bij de producties van 2022. Er was toen niet alleen een piek in het aantal producties dat geproduceerd werd, er waren ook opvallend minder geïmporteerde musicals dan de jaren daarvoor. Waarschijnlijk heeft dit te maken met covid-19. In 2022 kwam alles weer op start, maar was het misschien nog te risicovol om een grote, dure productie vanuit Broadway naar Nederland te halen.  Data is verzameld van musicalweb.nl