Beelden van voetballers die plots in elkaar zakken op het veld gaan door merg en been, iedereen kan zich nog wel het tragische ongeval rondom Abdelhak Nouri voor de geest halen. De Ajacied is lang niet de enige speler die te kampen kreeg met hartproblemen. Wat is precies het verband tussen de sport en hartfalen en misschien nog wel belangrijker: is het te voorkomen?
Ook de harten van spelers als Daley Blind en Evander Sno lieten hen tijdelijk in de steek, al konden zij hun carrières voortzetten. De gebroeders Koeman kregen recentelijk te maken met hartproblemen, decennia nadat hun actieve carrière ten einde is. Diego Maradona – door velen gezien als de beste voetballer aller tijden – dompelde een heel land in rouw, nadat de Argentijn afgelopen november bezweek aan een hartaanval.
Het beoefenen van topsport kan consequenties voor het hart hebben. Een plotselinge hartstilstand tijdens het sporten is dan ook de voornaamste doodsoorzaak onder atleten. Topsporters worden wereldwijd al een lange tijd preventief cardiaal gescreend, maar dit is nog niet ver genoeg ontwikkeld om alle tragische ongevallen te kunnen voorkomen. Hiernaast speelt er een wereldwijde en langdurige discussie of de algemene bevolking ook preventief gescreend zou moeten worden.
Aangeboren hartafwijking
‘’Over het algemeen gaan de hartproblemen bij atleten om aangeboren hartafwijkingen’’, vertelt sportarts Bram Bessem, die in 2017 promoveerde op het onderwerp sportcardiologie. ‘’De leeftijdsgrens voor deze groep ligt ongeveer bij 35. Als je boven 35 komt is de kans waarom het misgaat meer door aderverkalking en zuurstoftekort, de hartinfarcten dus.’’
Bessem, aangesloten bij het Martini Ziekenhuis in Groningen, benadrukt het belang van screening om hartafwijkingen op te kunnen sporen. ‘’Je wil de mensen die door zo’n afwijking de kans hebben om te overlijden zoveel mogelijk eruit vissen. Het screenen van atleten gaat nooit voor 100 procent alle incidenten kunnen voorkomen. Er zijn een heleboel aandoeningen aan het hart, die allemaal zelden voorkomen. Een aantal kan je doormiddel van screening er uithalen, bij andere aandoeningen werkt dit minder’’.
‘’Ik ben wel van mening dat bij de topsport een cardiale screening gebruikelijk zou moeten zijn. De maatschappelijke impact van het overlijden van een sporter in combinatie met het vormen van een uithangbord voor gezond bewegen is groot. Hiernaast zijn de faciliteiten beschikbaar en is de groep klein genoeg dat de financiële en logistieke drempel niet te hoog is.’’
Bij een cardiale screening vult de persoon eerst een vragenlijst volgens het Lausanne-protocol in. Deze vragenlijst gaat in op klachten uit het verleden en familiegeschiedenis. De arts gaat op basis van de antwoorden vervolgens in gesprek met de patiënt. Een lichamelijk onderzoek, bestaande uit een bloeddrukmeting, het luisteren naar het hart en het maken van een hartfilmpje (ECG) van het hart in rust en onder inspanning, complementeren de screening.
Verplichting
Of een cardiale screening verplicht is verschilt per sport en bond. Het Internationaal Olympisch Comité (IOC) raadt het aan, maar gaat niet op de stoel zitten van nationale sportbonden. Op expliciet het voetbalgebied hanteert de FIFA eenzelfde denkwijze.
In Europa gaat de UEFA net een stapje verder. Vanaf 2007 worden alle voetballers die participeren op een EK verplicht vooraf gescreend. In 2017 werd dit ook verplicht gesteld voor deelnemers aan de Europese competities (Champions League en Europa League).
De KNVB volgt de richtlijnen van de UEFA. Zo worden de KNVB-selecties tweejaarlijks gescreend en is het ook voor de clubs uit de Eredivisie verplicht om de spelers jaarlijks aan een screening te onderwerpen. Dit geldt zowel voor de seniorenselecties als de jeugdteams. Bondsarts Edwin Goedhart laat weten dat ‘’hoewel met een preventieve screening niet alle gevallen eruit kunnen worden gehaald, het desondanks nuttig is om de kans op plotselinge dood bij voetballers zo klein mogelijk te maken. Qua aansprakelijkheid is het ook belangrijk voor clubs om zich bovendien in te dekken, zodat er geen verwijten gemaakt kunnen worden dat een club nalatig is geweest.’’
Almere City
Voor clubs op het tweede voetbalniveau in Nederland, de Keuken Kampioen Divisie, is het dus nog niet verplicht om de selecties te screenen. De spelers van Almere City FC worden desondanks toch jaarlijks gescreend, in samenwerking met HartKliniek. Sanne Stortenbeeker, een van de cardiologen aangesloten bij de kliniek, wijst erop dat preventief screenen relatief eenvoudig is.
‘’Een vragenlijst, lichamelijk onderzoek, een hartfilmpje en eventueel een echo is vaak afdoende. Het doel van de screening is om plotselinge hartdood te voorkomen en wij geloven ook zeker dat een screening hierin helpt. Het is overigens niet eenduidig vastgesteld of dit ook daadwerkelijk het geval is. Verschillende onderzoeken op dit gebied spreken elkaar tegen. Vanwege de immense impact die het plotselinge overlijden van een sporter heeft, ook op de maatschappij, vinden wij het toch belangrijk om deze tragische ongevallen zo veel mogelijk te voorkomen.’’
[aesop_image img=”https://svjmedia.nl/stevendriessen/wp-content/uploads/sites/373/2021/01/20200901-132815-X3027537.jpg” panorama=”off” imgwidth=”60%” credit=”Ron Baltus / sportshots.pro” align=”center” lightbox=”on” captionsrc=”custom” caption=”Een speler van Almere City wordt aan een screening onderworpen.” captionposition=”left” revealfx=”off” overlay_revealfx=”off”]
Een nieuw systeem
Nederland loopt momenteel voorop in verder onderzoek naar cardiale screening. Onder leiding van Harald Jørstad, lands eerste specifiek afgestudeerde sportcardioloog, worden er tweehonderd olympische en paralympische topsporters aan uitgebreide hartonderzoeken onderworpen. Op dit moment hoort enkel de groep Olympische topsporters die volgend jaar in Tokio uitkomen tot de eerste testgroep. Het doel is om op den duur uit te breiden naar alle Nederlandse atleten met een topsportstatus, wat er ruim achthonderd zijn.
Het onderzoekt komt voort uit een wens van topsportorganisatie NOC*NSF. ‘’Het eerste doel is om de sporters te beschermen. Deze groep loopt meer risico op hartproblemen op jongere leeftijd dan de niet-sporters’’, vertelt Maarten Moen, sportarts van het NOC*NSF.
Hoewel sporten vaak wordt geassocieerd met een goede gezondheid, is er dus ook sprake van kans op een verhoogd risico op hartproblemen. ‘’In het algemeen is het ook heel erg beschermend voor het hart als je beweegt en sport’’, vervolgt Moen. ‘’Het verhoogde risico komt waarschijnlijk omdat flinke inspanning bij enkele ongelukkigen juist wél kan leiden tot hartproblemen. Cardiale screening wordt dan ook al heel lang gedaan bij topsporters.’’
Ondanks de lange geschiedenis van screening, glippen er nog steeds topsporters door het net die een probleem aan het hart krijgen. ‘’We willen proberen om deze gevallen nog beter en eerder op te sporen, zodat de problemen niet pas aan het licht komen bij een incident. Het tweede doel is om te kijken of we voor verscheidene soorten sporten beter tot normaalwaardes kunnen komen.’’
Moen geeft aan dat verschillende sporten verschillende uitwerkingen op het hart hebben. ‘’Je kunt je voorstellen dat het een gewichtheffer zijn hart totaal anders belast dan een turner. In het onderzoek screenen wij een breed scala aan sporters, zodat er in de toekomst een beter systeem ontstaat voor opsporen van hartproblemen bij specifieke soorten sport.’’
Op dit moment worden atleten soms onnodig ongerust gemaakt. Uit de screening kan een arts iets afwijkend denken te zien, terwijl er later niks aan de hand blijkt te zijn. ‘’Een groot deel van de waterpoloërs in ons onderzoek hadden bijvoorbeeld een litteken op hun hart’’, legt Moen uit. ‘’Dan komen we dus te weten dat hun vorm van belasting wellicht leidt tot een kleine aantasting van het hart, maar dit hoeft niet per se gevaarlijk te zijn. Terwijl als je het bij bijvoorbeeld een danseres tegenkomt, je eerder geneigd bent te schrikken. Het komt erop neer dat je mensen niet te snel ongerust wil maken, terwijl je tegelijkertijd wel de echt afwijkende zaken eruit wil vissen.’’
Het Nederlandse onderzoek is uniek in zijn soort volgens Moen, aangezien deze uitgebreide manier van screenen nergens op de wereld zo heeft plaatsgevonden. ‘’Het IOC is dan ook heel geïnteresseerd in wat hieruit komt. We helpen hier niet alleen onze eigen Nederlandse sporters mee, maar op termijn waarschijnlijk de gehele mondiale sportwereld.’’
Italiaans model
Het merendeel van de Nederlandse topsporters worden dus intensief gescreend, maar dit geldt niet voor het grootste gedeelte van sportend Nederland: de recreanten. In Italië is dit wel het geval, aangezien hier sinds de jaren zeventig een jaarlijkse screening verplicht is voor sporters die zich willen aansluiten bij een vereniging. Volgens de Italianen was het aantal ‘cardiologische incidenten’ na twintig jaar met 90 procent afgenomen.
In Amerika denkt men anders over screenen. In het land van de universiteitssportcultuur is onder andere The American Heart Association (ASA) van mening dat de screening onder jonge atleten al vrij compleet is door een vragenlijst in te vullen, de familiegeschiedenis te kennen en doormiddel van andere gezondheidsonderzoeken. Het op grote schaal nationaal screenen van jonge atleten is hierdoor overbodig, mede omdat het veel geld kost. Kortom, de kosten wegen niet op tegen de baten.
Hoewel ons eigen kikkerlandje toch een stuk kleiner is qua omvang, is ook het RIVM geen voorstander van een verplichte preventieve screening. In 2009 werd er onderzoek gedaan naar een verplichte keuring voor competitieve sporters, naar Italiaans model. Vanwege de kleine schaal waarin hartproblemen voorkomen en de kosten die verplicht onderzoek met zich meebrengt, wordt dit afgeraden.
Anno 2020 is het onafhankelijke instituut niet tot nieuwe inzichten gekomen, ook omdat er geen opdrachten zijn gegeven tot verder onderzoek. Het RIVM laat weten dat ‘’de voordelen niet opwegen tegen de nadelen’’, waarbij het aantal foutpositieven als belangrijkste nadeel wordt genoemd. Dit zou mensen onnodig ongerust maken.
Screenen van amateurs
Plotseling hartfalen onder voetballers komt niet alleen op het hoogste niveau voor. Afgelopen zomer zakte amateurvoetballer Jouke Bakker (23), uitkomend voor zaterdag vierdeklasser SEV Leidschendam, uit het niets ineen op het veld. De impact van deze gebeurtenis was heftig, ook in persoonlijk verband, aangezien ik al 17 jaar met Jouke in teamverband speel. In onderstaande podcast blikken wij samen terug op de traumatische gebeurtenis en spreken we over de gevolgen die Jouke vandaag de dag hiervan ondervindt.
https://open.spotify.com/episode/1TZWR4II8emRuou0aXl9Vj?si=73IkHGrYSwCVoGeKTVxpYw
Waar de Nederlandse medische sportwereld pleit voor screening onder topsporters, wordt er in het algemeen negatief aangekeken tegen een verplichte cardiale screening voor amateurs. Bram Bessem vraagt zich af of de balans van het verplichte screenen zou kloppen. ‘’De mate waarin plotselinge hartdood voorkomt onder sporters is relatief laag. Wanneer je de gehele breedtesport aan een jaarlijkse of tweejaarlijkse screening zou moeten onderwerpen, kost dit ook simpelweg heel veel geld. Hiernaast kan je ook een bepaalde angst creëren onder de bevolking of sporten gezond is, wat het natuurlijk wel gewoon is.’’
Edwin Goedhart deelt deze mening. De bondsarts deelt mee dat er vele verschillende invalshoeken in het verhaal zitten. ‘’Het amateurvoetbal bestaat uit meer dan 1,2 miljoen spelers, dan moet je je afvragen of een verplichte cardiale screening financieel en logistiek wel te doen is. Ook ga je met die screening nooit alle gevallen er uithalen.’’
‘’Ik zou het wel alle amateurvoetballers aanraden om eens goed te kijken naar het Lausanne-protocol. Heb je klachten uit het verleden of een nadelige familiegeschiedenis, dan is het zeker aan te raden om hier zelf verdere acties aan te verbinden.’’
