Baat het niet, dan schaadt het niet. Geldt dat ook voor preventief fouilleren?

Bedreigingen, overvallen, straatroven. Volgens de Nederlandse politie groeit het aantal slachtoffers van vuurwapengeweld en steekincidenten. Om dat deels de kop in te drukken wordt er in sommige, aangewezen gebieden in Nederland ‘preventief gefouilleerd’. Maar hoe werkt het, wat levert het op en hoe zit het met recht op integriteit van het lichaam?

Wanneer mag ik preventief gefouilleerd worden?
Het kan je makkelijk overkomen. ‘S ochtends op een druilige dinsdagochtend ben je op weg naar je werk, loopt door een wijk of het centrum van de stad en ziet hoe agenten mensen selecteren. Jij wordt ook geselecteerd en opgevangen door een agent. Je tas met spullen wordt doorzocht, je kleding afgetast.

Mag dat?

(klik op foto voor tekst)

Hoe wordt je geselecteerd voor een preventieve controle?
Sinds de introductie van preventief fouilleren is er een soort tweedeling ontstaan. Voor of tegen. Want hoe wordt jij nu eigenlijk geselecteerd? Het streven van de politie is om de a-selectieve werkwijze toe te passen,  een keuze op basis van willekeurigheid waarbij iedereen evenveel kans heeft om gecontroleerd te worden.  Maar is dat haalbaar? Het is mogelijk dat een agent je bewust of onbewust selecteert op uiterlijke kenmerken, wat leidt tot etnisch profileren. Met die kennis in het achterhoofd kijkt iedere gemeente anders naar de vraag of preventief fouilleren wel gewenst is.

Verschillende methodes om preventief fouilleren in te zetten

Maar hoe ziet preventief fouilleren er nu in de praktijk uit? Politie & Wetenschap deed onderzoek naar de ontwikkelingen rond preventief fouilleren van 2002 tot 2011. In die eerste negen jaar werden de verschillende manieren zichtbaar.

Dit zijn drie manieren waarop jij er mee te maken kunt krijgen.

(klik op foto voor tekst)

Stel dat we af willen van volledige selectie en iedereen even veel kans heeft om gecontroleerd te worden, dat betekent dat ook jouw opa en oma, of de buurvrouw met haar kindje wordt gecontroleerd. Als uit politie ervaring blijkt dat zestigjarige vrouwen bij eerdere acties niet zijn gepakt met een steekwapen, en ook niet voorkomen bij incidenten van deze aard, is het de vraag of het wel effectief is hen te controleren (als de inzet natuurlijk is om wapens van straat te halen en incidenten te voorkomen). Jij als burger mag er vanuit gaan dat er een professionele inschatting wordt gemaakt. Ondanks dat de politie erkent dat etnisch profileren regelmatiger dan incidenteel voorkomt, is er (nog) geen onderzoek waaruit dit blijkt. Wel is er een mogelijkheid dit te melden. In 2017 kreeg de politie in 46 gevallen een klacht dat bij controles sprake zou zijn van etnisch profileren. In 2018 ging dat om 43 klachten.

Selectie 

Als je met de auto door een veiligheidsgebied rijdt is de kans dat er gebruik wordt gemaakt van selectie groter. Vaak op basis van voertuigen met een bepaalde ‘reputatie’ en niet als persoon. Wat die reputatie inhoudt is niet duidelijk, agenten kunnen daar hun eigen invulling aan geven.

Welke auto zou jij preventief controleren?

(klik op foto voor tekst)

Resultaat

Wat levert dat preventief fouilleren ons nu eigenlijk op? Cijfers, het belangrijkste instrument om te meten of beleid ook effectief is. Je zou verwachten dat cijfers over preventief fouilleren daarom wel makkelijk toegankelijk voor burgers zijn zodat jij zelf een oordeel kunt vormen over het beleid in jouw woonomgeving. Maar nee, geen cijfers online bij het CBS,  PolitieData, overheid of gemeente. Een onderzoek of cijfers wat de landelijke opbrengst is, ga je niet vinden. Om toch een beeld te krijgen is het benaderen van een gemeente ”met veiligheidsrisicogebied(en)” de beste optie. Zij moeten immers over cijfers beschikken om te beargumenteren/evalueren of preventief fouilleren verlengd moet worden. Zo kwamen we uit bij gemeente Zaanstad die afgelopen jaar veelvuldig het nieuws haalde met koppen als ”Politie vindt messen, hamers en stroomstootwapen in schoolkluisjes Zaanstad’‘ en ”Uurtje fouilleren in Zaanstad: vier fikse messen en een stroomstootwapen”

Na het verzoek om cijfers werden raadstukken toegestuurd waarin vastgelegd is hoe het preventief fouilleren in Zaanstad is ingezet.

In de grafiek kun je het aantal wapenincidenten in Zaanstad over 2017, 2018 en 2019 zien. Het centrum en Poelenburg zijn de twee veiligheidsrisicogebieden in Zaandam waarbinnen preventief gefouilleerd wordt. Maar wat valt op? Een stijging in het totaal incidenten per jaar en een stijging in het centrum. De gemeente heeft de cijfers van deze twee veiligheidsgebieden gebundeld waardoor het lijkt alsof in beide gebieden een stijging is. Dat is niet het geval, bij het uitsplitsen van deze 2 plaatsen blijkt in Poelenburg (2018) slechts 10,9% van het totaal aantal incidenten plaats te vinden. In 2019 daalde dit zelfs met een procent naar 9,4%. In het centrum is sprake van een stijging, hier is 22,2% van het totaal aantal incidenten binnen het veiligheidsgebied. Dat betekent nog altijd dat 70% van de incidenten zich buiten deze gebieden afspeelt.

Het aantal incidenten hebben we gehad, hoe zit het met de wapenopbrengst en aanhoudingen op de Wet Wapens en Munitie? In 2019 werden 22 fouilleeracties gehouden in de veiligheidsrisicogebieden. 3138 mensen en 854 voertuigen werden gecontroleerd. Pijnlijk detail, de gemeente had een optelfoutje gemaakt en kwam op 3038 gecontroleerde personen uit. Scheelt toch 100 mensen. Van al deze gecontroleerde personen en voertuigen werden er 27 personen aangehouden op de Wet Wapens en Munitie. Als je dat omrekent is 0,68% van de gecontroleerde personen aangehouden op deze grond. Dat is nog geen 1% en kan nog lager uitvallen omdat er bij deze berekening maar een persoon per voertuig is gerekend.

Steekwapens werden het vaakst aangetroffen tijdens de preventieve controles. Toch betekent dat niet dat ieder steekwapen strafbaar is en daarmee van de straat wordt gehaald. Als jij een niet-strafbaar steekwapen bij je draagt zal de politie je vragen er afstand van te doen, dat ben je niet verplicht. Zoals je in onderstaande grafiek ziet, betrof meer dan de helft een niet-strafbaar steekwapen.

Preventief fouilleren, schijnveiligheid of effectief?

Verantwoording:

Voor deze data-visualisatie is gebruik gemaakt van het document ”Evaluatie aanwijzing veiligheidsrisicogebied gemeente Zaanstad 2019 ”Periode 31 december 2018 / 31 december 2019. Gemeente Zaanstad blikt in dit document terug op de periode waarin ze preventief fouilleren heeft ingezet. Het document bevat meer gegevens dan in dit verhaal weergeven is. Voor dit verhaal is specifiek gekozen om gegevens te gebruiken die als motivatie zouden moeten gelden om het middel te gebruiken. Zo werden bijv. ook de overige arrestanten naast de arrestanten op de Wet Wapens en Munitie in het document vermeld. Echter was dit voor zaken die geen verband houden met de reden om preventief fouilleren in te zetten.