Voor hen geen fijne Vaderdag, maar fijne zondag: ‘Hij loog over alles’
Een lekker geurtje, een mooie kaart of een innige omhelzing: het zijn allemaal dingen waarmee je je vader eens goed in het zonnetje kan zetten op Vaderdag. Je wil hem immers bedanken voor al zijn goede zorgen en vaderlijke adviezen. Maar er zijn ook mensen van wie de vader altijd afwezig is geweest. En dat kan gevolgen hebben. “Het voelt een beetje alsof je iets hebt gemist, als een soort leegte.”
Zit je op sociale media, dan is er een goede kans dat je op 19 juni wordt overspoeld met foto’s van mensen en hun vaders. ‘De beste vader van de wereld’, ‘Mijn beste vriend’ of een simpele ‘Fijne Vaderdag, pa.’ Hier en daar klinkt er een tegengeluid, zo’n berichtje waarmee mensen steun betuigen aan hen die om wat voor reden dan ook geen vader in hun leven hebben.
Niet alleen op Vaderdag kunnen sommige mensen even extra worden geconfronteerd met de afwezigheid van hun vader. Er zijn ook talloze films op te noemen waarin de band tussen vader en kind centraal staat, iets wat mensen zonder vader in hun leven dus niet snel zullen herkennen. Denk bijvoorbeeld aan Taken, met Liam Neeson die de hoofdrol van vader en CIA-agent Bryan Mills vertolkt. Mills’ dochter raakt ontvoerd in Parijs, waarop hij alles op alles zet om haar te redden. Een duidelijk voorbeeld van een beschermende vader. Of de stokoude Italiaanse film Ladri di biciclette (Fietsendieven), waarin onder andere de liefdevolle vader-zoonrelatie centraal staat. In de film zie je hoe zoon Bruno opkijkt tegen zijn vader Antonio en zich in zekere mate aan hem probeert te spiegelen.
Alcoholist
Voor mensen die nooit een band met hun vader hebben gehad kunnen zulke beelden dus wat onherkenbaar zijn. Dat weet Stefano Masmeijer als geen ander. Hij verbrak het contact met zijn alcoholverslaafde vader toen hij tien was. De grens was voor Stefano toen al bereikt. Niet alleen was zijn vader verslaafd aan alcohol: hij loog ook over alles. Op Stefano heeft dat de nodige invloed gehad. “Ik ben als tiener niet zoveel naar feestjes gegaan”, vertelt hij. “Puur omdat ik dat met hem associeer: alcohol en gek doen. De keren dat ik bij hem was, was hij stomdronken of had-ie weinig tot geen aandacht voor mij.”
Er zijn dingen die Stefano door de afwezigheid van zijn vader mist. “Al is het iets simpels zoals een balletje overgooien.” Hij voelt zich soms alleen met zijn gevoel. “Heel veel mensen om me heen hebben gewoon hun vader en gelukkig getrouwde ouders. Ik heb dat niet. Het voelt een beetje alsof je iets mist, als een soort leegte, dat je geen vader hebt gehad.”
“De keren dat ik bij hem was, was hij stomdronken of had-ie weinig tot geen aandacht voor mij”
Volgens systeemtherapeut Wilbert Kok is het hebben van een vader, of in ieder geval een tweede ouder, erg belangrijk. “Ik denk dat de rol van de vader het zijn van een tweede ouder is. En het is voor de ontwikkeling van een kind heel erg goed om een tweede ouder te hebben.” Twee moeders of twee vaders volstaan daarin ook, zolang er zekere verschillen tussen de ouders zijn. Denk aan verschillen in huidoppervlakken of striktheid. “Ouders zijn de identificatiefiguren.”
‘Omgeving is cruciaal’
Niet alleen de ouders kunnen bepaalde verschillen laten zien, ook de omgeving kan daarin een rol spelen. “De omgeving is heel belangrijk”, legt Kok uit. Verbindingen, contacten, liefde en veiligheid zijn allemaal zaken die van belang zijn om te kunnen opgroeien. Maar het is ook goed om te ervaren hoe het is als het eens minder veilig of liefdevol is, denkt de systeemtherapeut. “Het is dus goed om veel mensen om je heen te hebben waar je ervaringen mee kan opdoen. Zo kun je ook leren wat verschillen zijn.”
Een fijne, veilige en diverse omgeving heeft Vanessa Thiessen gehad, ondanks de afwezigheid van haar vader. Hij verliet haar moeder toen hij erachter kwam dat ze in verwachting was van Vanessa. Vanessa heeft hem nooit ontmoet of zelfs een foto van hem gezien. “Voor mij is dat altijd normaal geweest. Ik kan niet iets missen wat ik nooit heb gehad.” Dat er geen ingrijpende gevolgen zijn geweest door de afwezigheid van haar vader heeft Vanessa naar eigen zeggen mede te danken aan de veilige omgeving waarin ze is opgegroeid. Ze komt uit een grote familie. “Ik ben opgegroeid met goede rolmodellen. Ik heb een oom die er veel is geweest voor mijn moeder en ik heb sinds zeven jaar een stiefvader.”
Hoewel Vanessa aangeeft dat haar omgeving haar heeft laten zien wat stabiliteit is en hoe het wél hoort, heeft ze een licht vertroebeld beeld van mannen. “Ik vind het heel moeilijk om mannen in eerste instantie te vertrouwen. Ik zou mezelf geen mannenhater willen noemen, maar ik ben extra kritisch op ze”, vertelt ze. “Als ze iets stoms zeggen of een stom grapje maken, dan ben ik al snel sceptisch. Ik test ze wat meer op een bepaalde manier.”
“Ik ben geen mannenhater, maar ik ben wel extra kritisch op ze”
Dat er door de afwezigheid van een vader een vertroebeld beeld ontstaat van de man is niet gek: een vader heeft invloed op het creëren van het manbeeld. Specifiek vrouwen die zijn verlaten door hun vader hebben vaker een negatief beeld van hem en de man in het algemeen. Dat kan het onderhouden en vormen van romantische relaties met mannen bemoeilijken.
Identiteitsvorming
Ook mannen zelf kunnen een negatieve invloed ondervinden door de afwezigheid van hun vader. Zo kunnen ze bijvoorbeeld mannelijk gedrag gaan ‘compenseren’, omdat ze nooit een vader hebben gehad die laat zien wat gangbaar gedrag is voor een man. Dat heeft dus weer te maken met dat manbeeld. Voor jongens is dat mannelijke rolmodel sowieso heel belangrijk, vertelt ouderschapscoach en relatietherapeut Yol Kuijer. “Je vader is je voorbeeld als man. Als je vader afwezig is dan betekent het dat je geen voorbeeld krijgt van een mannelijke figuur waar je jezelf aan kunt spiegelen.”
Kuijer gaat verder: “Dat is heel ingewikkeld, want hoe moet je zelf je identiteit ontwikkelen als je geen goed voorbeeld hebt?” Ook in zo’n geval is de sociale omgeving weer heel belangrijk. “Soms zie je dat jongens een oom, broer of vriend van de ouders hebben die de vaderrol wel in kan vullen, zodat ze een goed voorbeeld hebben. Maar voor heel veel jongens blijft het een worsteling in het hele leven.”
Steve* herkent die worsteling. Het contact met zijn vader stopte op zijn achtste, omdat hij een pathologisch leugenaar was en fraudeerde. Zijn ouders waren wel al langer uit elkaar. “Ik denk dat ik een vaderfiguur wel heb gemist. Omdat ik die niet had, ging ik heel erg in mijn eigen omgeving kijken hoe mensen zich gedroegen. Of door te kijken naar films.” Steve bestudeerde vaders van anderen, omdat hij er zelf geen had. Toch bleef de worsteling met zichzelf. “Ik heb me altijd een buitenbeentje gevoeld, omdat ik niet wist wat het sociaal gewenste gedrag was.”
Bovendien kende Steve een turbulente jeugd. Hij is veel verhuisd en heeft zelfs een tijd bij familie in China gewoond, zonder zijn moeder. Zijn vader was toen al uit beeld. Op een gegeven moment kwam zijn moeder terug, mét een nieuwe man. Dat was dus Steve’s stiefvader, en die heeft hij een aantal jaar als vaderfiguur gezien. “Hij heeft wel echt die vaderrol op zich genomen.”
Maar toen overleed hij aan kanker, toen Steve dertien was. Door omstandigheden met documenten en financiën moesten Steve, zijn broertje en zijn moeder het huis waar zij toen in woonden uit. Dat leidde tot onrust. Ook bij Steve’s moeder, die bipolair is. “Op een dag zei mijn moeder tegen me dat ze niet meer wilde leven.” Dat was iets waardoor Steve een tijdje bij zijn beste vriend ging logeren. Toen hij terugkwam zat hij midden in de puberteit, waardoor hij veel botste met zijn moeder. Zijn moeder komt uit China en ook dat zorgde voor strubbelingen tussen de twee. Van stabiliteit was dus niet te spreken. “Ik denk absoluut dat het minder donker voor me was geweest als mijn vader er wel was geweest.”
“Op een dag zei mijn moeder tegen me dat ze niet meer wilde leven”
Dat het vertrek van een vader het einde van de stabiliteit in een gezin kan betekenen, weet ook Ierfania. Haar vader ging al voordat ze was geboren vreemd. Het leidde tot een breuk tussen haar ouders en uiteindelijk, na heel wat gedoe met Jeugdzorg, stopte het contact met haar vader. Een tijd lang hadden Ierfania, haar broertje en haar moeder geen huis en verbleven ze bij vrienden. Na een tijd werd het gezin ergens gehuisvest, maar financieel ging het zo slecht dat er soms nauwelijks te eten was. “Soms aten we rijst met boter en zout”, vertelt Ierfania. Bovendien eiste het vertrek van Ierfania’s vader een grote mentale tol op haar moeder.
Hoe de moeder omspringt met het vertrek van een vader kan dan weer gevolgen hebben voor de ontwikkeling van een kind, en de manier waarop het zich hecht. “Het niet hebben van een vader hoeft helemaal niet erg te zijn, maar het hangt voor een groot deel wel af van hoe je moeder ermee omgaat”, vertelt gezinscoach Kuijer. “Sommige moeders raken aan de alcohol, sommigen worden depressief en anderen denken: ik ga ervoor, ik doe het zelf. Dat voelt een kind.”
Onzekerheid en leegte
Dat het vertrek van haar vader bij Ierfania juist leidde tot turbulentie en financiële stress, neemt ze haar vader kwalijk. “Ik verwijt het mijn vader wel dat mijn jeugd zo instabiel was. Als hij er was dan had hij in ieder geval financieel kunnen bijspringen.” Ze is vooral in de puberteit erg onzeker geweest over het feit dat haar vader haar had verlaten. “Hij wilde mij niet. Wat was er mis met mij?”
Volgens het boek The Absent Father Effect on Daughters van Taylor Francis hebben dochters van afwezige vaders wel vaker de neiging om bepaalde zaken op zichzelf te betrekken. Woede en frustratie kunnen niet aan de vader gericht worden, want die is er niet. Als gevolg keren die woede en frustratie naar binnen, soms bijvoorbeeld in de vorm van twijfels en onzekerheid. De dochter krijgt van haar vader leegte in plaats van liefde, waar ze zich niet van kan losmaken maar ook niet mee kan verbinden.
“Hij wilde mij niet. Wat was er mis met mij?”
Niet alleen Stefano, Ierfania, Vanessa en Steve worstelen met een bepaalde invloed die de afwezigheid van hun vader heeft achtergelaten op hen. Volgens onderzoek van het CBS uit 2018 ziet 20 procent van de mensen van wie de ouders uit elkaar zijn gegaan hun vader niet. Dit gaat dan wel specifiek over mensen die zijn geboren tussen 1971 en 1991, ten tijde van de zogeheten echtscheidingsgolf. Hoe de cijfers eruit zien als het gaat om de gehele bevolking is moeilijk vast te stellen, maar in de video hieronder zijn de gegevens die er bij het CBS wel zijn in kaart gebracht:
Gemaakt door: Sammie Druppers
Er zijn allerlei (oudere) onderzoeken die verbanden trachten te leggen tussen de afwezigheid van een vader en bepaalde negatieve zaken. Bijvoorbeeld aan de hand van degoes-pups. De kleine knaagdieren die geen vader hebben blijken agressiever en impulsiever. Andere onderzoekers, van de Universiteit van Ottowa, zagen juist weer dat de pups met een afwezige vader angstiger en minder sociaal zijn. Hoewel er wordt gezegd dat het brein van een degoes soortgelijk is aan dat van een mens, wordt er wel een kanttekening gemaakt: we moeten het gedrag van de pups niet gelijk linken aan dat van de mens, omdat ons brein uiteindelijk nog ingewikkelder in elkaar zit.
Afhankelijk van omstandigheden
Om te beweren dat de afwezigheid van een vader direct zorgt voor allerlei negatieve gevolgen zoals depressie, drugsgebruik of tienerzwangerschappen voelt wat zwartwit. Het is beter om te ondertekenen dat de invloed die een afwezige vader heeft op een persoon uiteindelijk afhankelijk is van allerlei omstandigheden. Denk aan de oorzaak van de afwezigheid, hoe lang het duurt, in welke fase het kind zit als de vader vertrekt en de sociaal-economische status van het gezin. Ook eerdergenoemde factoren zijn cruciaal: wie er wél zijn en hoe de moeder het vertrek van de vader opvangt.
Zo heeft Vanessa dus een veilige omgeving gehad en ving haar moeder alles goed op. Ook heeft zij haar vader nooit gekend, dus in feite heeft ze hem niet kunnen missen. Dat geeft ze zelf ook aan, al is ze als kind wel boos geweest dat hij is weggegaan. Stefano, Ierfania en Steve kunnen er meer last van hebben. Zij hebben hun vader, in tegenstelling tot Vanessa, wel meegemaakt en kunnen zien hoe hij is. De drie geven allemaal aan absoluut niet op hun vader te willen lijken. Ierfania: “Met het feit dat ik qua uiterlijk op hem lijk had ik in de puberteit veel moeite. Ik heb zijn ogen, handen, voeten en lengte. Ik wilde gewoon niet op hem lijken, ook niet qua uiterlijk”, zegt ze. “Niet omdat ik hem lelijk vind, maar omdat ik ook fysiek niet wil lijken op iemand die ik vanbinnen niet mooi vind.”
Bewijsdrang
Soms is er angst om zoals de vader te worden, zoals bij Steve. “Als ik tegen mijn moeder lieg, dan ben ik gelijk heel bang dat ik ook een pathologisch leugenaar ben. Zit dat dan in mijn genen? Ben ik vervloekt? Ben ik gedoemd om net zoals hij te eindigen?” Het leidt tot bewijsdrang. “Ik werk extra hard om niet zoals hij te zijn. Ik merk wel dat ik een bepaalde bewijsdrang heb.”
Ook Stefano voelt die bewijsdrang. “Ik wil laten zien dat ik niet zoals hij ben, dat ik wel wat van mijn leven maak. Dat gevoel heb ik bij hem altijd: dat hij niet zoveel gemaakt heeft van zijn leven.”
Hoewel de afwezigheid van een vader bij elk op een eigen manier zijn tol heeft geëist, zouden Vanessa, Steve, Ierfania en Stefano het niet anders willen zien. Sterker nog: het zou hun karakter hebben gevormd en hen krachtiger hebben gemaakt. “Er is een bepaald soort gat in mijn leven waardoor ik me afvraag of ik wel echt gelukkig kan zijn, ik vraag me af of er iets is wat die leegte kan opvullen”, vertelt Steve. “Maar ik ben er toch blij mee, want het heeft me veel gegeven. Ik weet hoe het is om tegenslagen te hebben geleden.”
Fijne zondag
Tussen de situaties van Vanessa, Steve, Ierfania en Stefano zitten overeenkomsten, maar ook veel verschillen. Wat ze in ieder geval met elkaar gemeen hebben is dat hun vaders dus afwezig zijn geweest, emotioneel en grotendeels ook fysiek. Een dag zoals Vaderdag? Daar hebben zij weinig boodschap aan. “Ik vierde vroeger Vaderdag vooral voor de mensen in mijn omgeving die er wel voor me waren, zoals mijn buurman”, zegt Stefano. Dan maakte hij een knutselwerkje voor hem. Maar verder? “Het is een dag die helemaal aan mij voorbij gaat.”
Voor iedereen die zich voelt zoals Stefano dus geen ‘Fijne Vaderdag’, maar gewoon een fijne zondag.
* De echte naam van Steve is bekend bij Sammie Druppers. Steve bleef liever anoniem.
Verantwoording
Gedurende een periode van zes weken is dit achtergrondverhaal zorgvuldig en integer tot stand gekomen. Hoewel het vooral persoonlijke verhalen betreft, is er de afgelopen weken op een secure manier research gedaan om ook genoeg objectiviteit aan het stuk toe te voegen. Alle bronnen zijn primair. Naast die research zijn er twee deskundigen geïnterviewd (systeemtherapeut Wilbert Kok en ouderschapscoach Yol Kuijer) om hun feitelijke kennis over het onderwerp te delen en in te haken op de verhalen van Stefano, Vanessa, Steve en Ierfania. In het kader van hoor en wederhoor is daarbij gekozen voor twee deskundigen.
Qua persoonlijke verhalen is er gebruik gemaakt van vier bronnen om een meer uiteenlopend beeld te laten zien van hoe het kan zijn om geen vader te hebben. Ieders situatie is anders.
Niet iedereen wilde met naam en toenaam in het stuk. Zo wilde Ierfania liever niet met achternaam en foto in het stuk en is Steve’s naam gefingeerd omdat hij liever niet heeft dat mensen dit verhaal als eerste zien wanneer ze hem googelen. Omdat hun verhalen alsnog van waarde zijn en iets toevoegen aan het stuk, is besloten ze erin te laten. Daarbij is verder dus integer gehandeld en besloten om het op te lossen met een gefingeerde naam en door de foto weg te laten. Alle volledige namen en contactgegevens zijn wel terug te vinden in een afgeschermd researchdossier dat de docenten in handen hebben, ervan uitgaande dat ook zij de gegevens van de bronnen zullen beschermen.
Het doel van deze productie is niet om één bepaald beeld te schetsen van mensen die opgroeien met een afwezige vader, maar wel om te laten zien dat het – hoe subtiel ook – een bepaalde invloed kan hebben of een leegte kan achterlaten. Iets om je op een dag zoals Vaderdag, ook als je wél een vader hebt, even bewust van te zijn.
Alle foto’s zijn privéfoto’s.