Friese taal De ruggengraat van de Friese identiteit, volgens gedeputeerde Sietske Poepjes is dat de Friese taal. Het is de taal waarin Friezen zich uiten, als ze gelukkig, bedroefd en kwaad zijn. Zo’n 70% van de 647.000 Friezen spreekt nog Fries en voor 300.000 mensen is het de moedertaal ‘memmetaal’.
Maar ‘de tiid hâldt gjin skoft’, de tijd staat niet stil. En zo is een taal ook altijd in beweging. Zoals landschappen veranderen, veranderen ook talen. Sommige mensen zien dit als een slechte ontwikkeling. Taal is cultuur, en mensen vinden het doorgaans zonde als cultuur verloren gaat. Een taal kan verloederen, te gronde gaan. Veel Nederlanders delen deze zorgen ook voor het Nederlands. De voornaamste angst is de verengelsing van de Nederlandse taal. Maar hoe zit eigenlijk met de Friese taal? Kunnen we spreken van een vernederlandsing van de Friese taal? Overleeft de Friese taal in een tijd van globalisering? Of is de taal net als het Nederlands ten dode opgeschreven? Talen als het Fries en het Nederlands moeten hard werken om niet opgeslokt te worden door een veel gesproken wereldtaal zoals het Engels.
Ik ben Nederlands opgevoed in Noordoost Friesland. Al mijn vrienden spraken Fries en ook op school werd voornamelijk Fries gesproken. Ondanks dat ik het Fries volledig verstond ging iedereen altijd in het Nederlands over als ze tegen mij spraken. Ik voelde mij als niet Friessprekende vaak een buitenstaander ‘bûtensteander’ in de klas. Dit was voor mij één van de redenen om Friesland te verlaten, ik woon inmiddels ruim vierenhalf jaar in Utrecht. Een plek waar ik mijn afkomst kan verbergen en anoniem kan zijn. Tenminste dat dacht ik, maar ook hier ben ik een buitenstaander. Ik ben meer Fries dan ik ooit heb willen zijn, maar ik ontkom er niet aan.
Waar ik in eerste instantie wegvluchtte, word ik nu dubbel zo hard teruggetrokken. Een ‘oprjochte’ Fries zal ik nooit kunnen zijn en dat wil ik ook niet. Toch voel ik dat de taal erg sterk is, sterker dan het Nederlands. Het is het fundament van de Friese cultuur. Voor mijn vrienden uit Utrecht kom ik uit de provincie en als ik een gekke uitspraak doe of ik heb het over iets anders onbekends, dan wordt al vaak gegrapt, ‘ach laat haar zij komt uit Friesland’. Dit terwijl ik in Friesland juist de Hollander wordt genoemd. Je kan dus zeggen dat ik er precies tussenin zit. Dat zorgt voor mogelijkheden, ik probeer een brug te slaan tussen de ‘gekke Friezen’ en de Hollanders uit de randstad.
Huidige stand van zaken
Hoe gaat het eigenlijk met het Fries?
In 2016 kwam de onderzoeker Geert Driessen met verontrustende cijfers. Het zou ‘viif foar tolven’ vijf voor twaalf zijn. Driessen vergeleek twee onderzoeken, eentje uit 1994 en eentje uit 2014. In die twintig jaar nam het Fries dat kinderen spreken buiten het gezin, af van 44 naar 22 procent. Ook binnen het gezin zakte het percentage in die periode van 50 naar 33 procent.
Volgens Goffe Jensma , hoogleraar Friese taal in Groningen, kun je de werkelijkheid niet helemaal reconstrueren uit een onderzoek. ‘In het algemeen zal het je meevallen als je kijkt naar hoeveel mensen er nog Fries spreken en verstaan. De vraag is natuurlijk, waar wordt er Fries gesproken.’ De dominante taal Nederlands wordt overal gesproken, in het onderwijs, in de rechtspraak en in het ziekenhuis. De plaats van een minderheidstaal in de openbare ruimte is er niet of deze is heel klein. ‘Je zou wel kunnen zeggen dat de plek van het Fries in de openbare ruimte kleiner is geworden en dat probeert de provincie nu op te lossen door de taal zo breed mogelijk te faciliteren.’
Volgens Jensma heeft voornamelijk het Nederlands dus veel van de taken van het Fries overgenomen. ‘Tegenwoordig heerst er in Friesland een meertalig klimaat, terwijl er vroeger vrijwel alleen Fries werd gesproken. Wanneer je vroeger de hele dag Fries sprak, spreken mensen nu Nederlands, Engels en Fries op dezelfde dag. Dat is wel echt iets anders en dat moet je niet verwarren met het feit dat de taal door minder mensen wordt gesproken. ‘
In Friesland is het verplicht om Friese les te krijgen in het basisonderwijs en ook op het voortgezet onderwijs. Zo heb ook ik Friese les gehad in de eerste klas van de middelbare school in 2009. Ik had les van Gretha Hoekstra die inmiddels al vijfentwintig jaar docent Fries is op het Dockinga College. Elk jaar komt er weer een nieuwe lading brugklassers binnen met enorme niveauverschillen. Na de eerste toets realiseren alle Friestaligen dat ze echt hun best moeten gaan doen voor het Fries, want schrijven is totaal anders dan spreken. Het interview is overigens volledig tweetalig, ik praat Nederlands en mevrouw Hoekstra beantwoordt al mijn vragen in het Fries. ‘Ik ga mijn leerlingen niet verplichten om Fries te praten. Ik vind dat iedereen zijn eigen taal mag spreken, maar dat betekent ook dat ik dat ook mag doen.’
Sommige scholen ondermijnen de wettelijke verplichting om Fries aan te bieden. ‘Ik vind dat daar flinke sancties opgelegd mogen worden en als de provincie dat niet gaat doen, dan hebben ze een ‘gatsje yn ‘e holle’ een gaatje in hun hoofd’, al dus Gretha Hoekstra. Pier Bergsma, voorzitter van de Ried van de Fryske Beweging, de Raad van de Friese Beweging, zet zich in voor het behoud van de Friese taal. Hij geeft toe dat er minder mensen zijn die de taal spreken. ‘Ik zeg wel vaak, we hadden honderd jaar geleden een muur moeten bouwen in de buurt van Wolvega om de Hollanders buiten te houden, want migratie is een probleem voor minderheidstalen.’
Als je als Fries met een niet-Fries trouwt is het lastig om de taal over te dragen naar de volgende generatie. Als de ander het Fries niet spreekt ga je snel over naar de dominantere taal, het Nederlands. De communicatiewaarde van een taal is belangrijk voor het voortbestaan van een taal. Wanneer je de taal op weinig plekken kan spreken, kiezen mensen voor de taal die je juist wel kan spreken. Het talige landschap van het Fries is niet erg groot, de taal is niet zichtbaar en ook dat is een reden dat een taal kleiner wordt.
Toch zit de taal wettelijk in de lift. Basisscholen zijn sinds 1980 verplicht Fries te geven en sinds 1993 is het verplicht om Fries aan te bieden in de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Daarnaast wordt de taal zo breed mogelijk gefaciliteerd en mag je zelfs in de rechtbank Fries spreken. De wettelijke basis van de taal is dus goed geregeld, maar hoe dat zich uit in de praktijk is toch anders. ‘Op basisscholen in vroeger compleet Friestalige dorpen, zie je nu toch dat op het schoolplein meer Nederlands wordt gesproken. Als de meerderheid Nederlands spreekt dan kom je ook op een kantelpunt in de klas en denken de Friessprekende kinderen, ik ga ook Nederlands spreken.’
Vernederlandsing
Over de vernederlandsing van de Friese taal wordt verschillende gedacht. Het 17e eeuwse Nederlands ziet er ook totaal anders uit dan modern Nederlands. Volgens Pier Bergsma is het belangrijk om de taal zo zuiver mogelijk te houden wil je de taal kunnen behouden. ‘Bij een minderheidstaal is het risico groot dat deze tegen de meerderheidstaal aan gaat leunen en dan blijft er maar weinig van de taal over. Daarom proberen wij te stimuleren dat het zo Fries zo Geef Frysk mogelijk blijft.’
Ik vraag of Gretha Hoekstra een verandering heeft gezien de afgelopen 25 jaar. ‘Je merkt dat ouders van kinderen Bryk Frysk spreken en dat kinderen dat dus ook doen. Toen ik begon met lesgeven was dit ook al wel zo, maar dit is nu wel erger.’ Met Bryk Frysk bedoelt ze Fries waarbij mensen veel Nederlandse woorden gebruiken en niet de juiste grammaticale regels aanhouden. Gretha Hoekstra is een voorstander van het Geef Frysk, wat je zou Algemeen Beschaafd Fries zou kunnen noemen. ‘Veel mensen kiezen voor het Nederlandse woord als ze het Friese woord niet kennen en dat zie ik als een verloedering van de taal.’ Het woord voor karnemelk in het Fries is ‘sûpe’, maar veel mensen gebruiken het woord ‘karnemolke’. Een ander voorbeeld is schaatsen, wat officieel ‘reedride’ is, maar sommige mensen kiezen voor ‘skaatsen’. Dit zijn twee typische woorden, maar zo zijn er nog veel meer.
Nyk de Vries is sinds november 2019 dichter fan Fryslân. Hij schrijft korte gedichten in het Fries die vaak een link hebben met een actuele gebeurtenis in de provincie. Met het gedicht ‘Begjin’, leidt hij zijn functie in. Naast dichter is hij ook muzikant en schrijver van Nederlandse als Friese boeken. Ik spreek hem in Amsterdam, blijkbaar wonen niet alle Friezen in Friesland.
| Begjin
Dit is hoe’t it begjint. Dû komst thús en bliuwst stean by it oanrjocht. It is oer tolven. It hûs is kalm, mar dû bist it net. |
Begin
Dit is hoe het begint. Je komt thuis en blijft staan bij het aanrecht. Het is na twaalven. Het huis is kalm, maar jij bent het niet. |
Er zijn verschillende meningen over de juiste manier van schrijven in het Fries. De een houdt vast aan het oude Fries wat vrijwel niemand meer spreekt en de ander is daar wat soepeler in. Als dichter staat Nyk de Vries vaak voor lastige taalkeuze, namelijk of hij het woord gebruikt hoe je het officieel schrijft, of hoe je het in het Fries zegt. ‘Een voorbeeld is het woord toch, in het Fries schrijf je officieel ‘dochs’, maar iedereen zegt toch. Het is dan moeilijk om een keuze te maken. Zelf kies ik liever voor toch omdat mijn tekst daarmee toegankelijker wordt.’ Hij krijgt regelmatig kritiek op zijn woordkeuze.|
Ik vraag hem of hij een voorkeur heeft qua taal. ‘De ene keer ontstaat een tekst vanuit het Nederlands en soms vanuit het Fries. Als ik in het Fries schrijf heb ik wel het idee dat het net iets nostalgischer is en dat de woorden meer een ‘ons gevoel’ uitdrukken. Mijn Nederlandse teksten zijn vaak iets neutraler of objectiever.’ Fries is de taal waar Nyk mee is opgegroeid het kan zijn dat zijn teksten daardoor meer gevoel overbrengen.
Toekomst
Erik Betten, schrijver van het boek de Fries ‘op syk nei de Fryske identiteit’, is optimistisch over de toekomst van het Fries en denkt dat de taal nog wel een aantal levens voor de boeg heeft. Toch is niet iedereen zo positief, vele Friezen zien het somber in met de Friese taal. Dit is overigens een kleine groep van een oudere generatie die zich hier publiekelijk over uitspreekt. De jongere generatie mengt zich vrijwel niet in de discussie over de taal. ‘Indien ik als jongere tussen twee talen kan kiezen en ik krijg voortdurend te horen dat ik de ene taal niet goed beheers, dan hoef ik niet lang na te denken. Dan kies ik voor de taal waar ik geen gezeur mee krijg. En zo mopperen oude bazen naar de zelf voorspelde verdoemenis.’
De mening over de toekomst van de taal is wisselend. Volgens Pier Bergsma, blijft de taal de komende honderd jaar nog wel bestaan. ‘Zolang Fries nog de moedertaal is van 300.000 mensen, kinderen ermee worden opgevoed en het een verplicht vak is op school heeft de taal een overlevingskans. De toekomst ligt in handen van de Friezen zelf. Hoe kijken de Friezen zelf tegen het Fries aan? ‘De Friezen zelf zijn het ergst voor de taal, ze nemen zelf een onderdanige positie aan en denken dat je niet ver kan komen op de maatschappelijke ladder als je Fries praat. Dat is volstrekte onzin.’ Bijna elke Fries, behalve Gretha Hoekstra, gaat direct over in het Nederlands als iemand Nederlandstalig is. Friezen zien dit als fatsoen, ze passen zich dus altijd aan. Mijn vrienden kunnen ook niet Fries tegen mij praten. Ik blijf het vragen, maar ze doen het niet.
In Groningen noemt Goffe Jensma een paar interessante cijfers. Van de 450.000 Fries sprekenden zijn er 127.000 new speakers. Deze mensen hebben bewust gekozen voor het leren van de taal. Dus er zijn buiten de geboren Friezen ook andere belangstellenden die het Fries niet als moedertaal ‘memmetaal’ hebben. ‘Zolang het Fries blijft overgedragen van generatie op generatie heeft het een goede kans van overleven, als dit minder wordt moet je dit opvangen in het onderwijs. De taal is niet zomaar weggeblazen’. Volgens Nyk de Vries kan je de toekomst van de taal niet voorspellen. ‘Het beeld dat de taal gaat verdwijnen is er al heel lang. Maar nu met nieuwe media zoals als WhatsApp en Facebook wordt er misschien wel meer dan ooit Fries geschreven. Misschien zorgt dat wel voor hele nieuwe opleving van de taal wat later in de geschiedenis boeken staat.
Big Brother
Waarom toch al die moeite? Als de taal toch wel gaat verdwijnen. Tegenwoordig wordt een taalverschil juist gezien als een obstakel in plaats van iets moois. Laten we dan maar direct overgaan op het Engels.
Maar wacht eens even! Ik heb allemaal kenners gevraagd naar hun mening, maar hoe denkt mijn eigen generatie hier eigenlijk over?
https://youtu.be/JckaKYk8kE8
Het einde van de taal is nog niet in zicht. Ja, de taal loopt gevaar en de Friezen zullen hun best moeten blijven doen willen ze de taal behouden. De taal onderscheidt te Friezen compleet van de rest van Nederlands. Iedereen is op zoek naar iets eigens, de een zoekt het bij een voetbalclub, de ander bij kledingstijl en de Friezen onderscheiden zich door middel van hun taal. Ook al zal ik altijd een buitenstaander blijven ben ik trots op het Fries en ‘sil ik myn bêst dwan’ zal ik mijn best doen, de taal niet zomaar aan haar lot over te laten.