Protest voor transrechten in London, April 2022 Bron: Karollyne Hubert /Unsplash

Hoe de transgenderwet slachtoffer werd van een cultuurstrijd: ‘desinformatie heeft bijgedragen aan angstgevoelens’

Het leek in kannen en kruiken, de aanpassing van de nieuwe transgenderwet. Maar na een felle maatschappelijke discussie, krabbelde de VVD toch terug. Niet alleen in Nederland, ook in het buitenland roepen soortgelijke wetten een tegenreactie op, waarom?

‘’Soms als ik aan de kassa sta dan krijg ik het gewoon niet mee, omdat ze niet geloven dat ik het ben’’, vertelt Siem (20). Hij identificeert zich niet met het geslacht dat geregistreerd is bij z’n geboorte en daarom loopt hij al dik twee jaar rond met de verkeerde geslachtsaanduiding in zijn ID-kaart. Iets dat hij graag aan zou passen, maar door de huidige wetgeving nog niet kan doen. 

Daarvoor heb je nu nog een deskundigeverklaring en die krijg je in principe niet zonder een een diagnose genderdysforie. Maar dat is een proces dat jarenlang kan duren. Die verklaring kan je ook krijgen zonder een diagnose, maar in dat geval kost het je 300 euro, iets wat veel trans mensen niet zomaar hebben liggen. Daarnaast wordt het door veel mensen gezien als betuttelend: ‘’Waarom moet een wildvreemde mij beoordelen of ik trans genoeg bent’’, aldus Siem.

Dat kan ook anders, dacht de VVD. Dus diende onder andere oud-minister Sander Dekker in 2019 (VVD) een wijziging van de transgenderwet in. Met die wijziging zouden mensen vanaf 16 jaar hun geslachtsregistratie zelf kunnen aanpassen bij het gemeentehuis. Deskundigen zeggen dat ze in de praktijk toch al afgaan op wat de persoon zelf vindt. Dat de wet daarom aangepast zou worden, stond lange tijd vast. Het waren immers de regeringspartijen die met het voorstel kwamen en de linkse oppositiepartijen waren voor. En toch werd het debat afgelopen zomer uitgesteld. ‘’Het werd eerst geframed als een juridisch probleem dat we moeten oplossen. Dat is nu niet meer zo, het onderwerp is intussen gepolariseerd’’, aldus politicoloog Anne-Louise Schotel. 

Groot-Brittannië

In Engeland is die politisering inmiddels uit de hand gelopen: ‘’Als ik hoor dat de BBC een segment heeft over iets dat met trans mensen te maken heeft dan zet ik de radio gewoon uit’’, vertelt journalist en transactivist Freddy McConnell via Zoom: ‘’Trans vrouwen worden als seksuele roofdieren neergezet en trans mannen als bange slachtoffers van het patriarchaat. Het is bizar, ik herken mijn leven totaal niet in het beeld dat de media schetst.’’

Het onderwerp ligt zelfs zo gevoelig, dat het land afgelopen week in een constitutionele crisis terecht is gekomen. De Schotten hebben in december gestemd voor een aanpassing van de Gender Recognition Act (GRA). Met deze aanpassing kunnen transpersonen vanaf 16 jaar, zonder tussenkomst van een medisch specialist, hun juridische geslacht aanpassen. Maar Westminster moet er niks van hebben. En dus deed Rishi Sunak wat een Britse premier nog nooit eerder heeft gedaan: hij gebruikte het vetorecht om de nieuwe wet van de Schotten te blokkeren.

McConnell: ‘’De aanpassing van de GRA zou oorspronkelijk voor heel Groot-Brittannië gelden en de bevolking was overwegend voor de nieuwe wet.’’ Het was nota bene de partij van Rishi Sunak zélf die in 2018, toen nog onder leiding van Theresa May, met het voorstel kwam: ‘’Maar ze besloten eerst een extra publieke consultatie te houden. Dat leidde vooral tot meer angst en verwarring. Toen werd het idee van vrouwen en kinderen beschermen in de media geïntroduceerd.’’

”Het is zelfs onderdeel geworden van mensen hun identiteit.” – Freddy McConnell

Er ontstaat een grimmige discussie in de media. Tegenstanders van de GRA, een opvallend verband tussen genderkritische feministen en rechts conservatieven, beweren dat de nieuwe wet ertoe zal leiden dat mannen toegang krijgen tot allerlei vrouwenvoorzieningen, met meer seksueel geweld tot gevolg. Maar onderzoek toont zo’n verband niet aan. Er leven op het moment al 350 miljoen mensen in landen waar je zonder tussenkomst van een rechter of medisch specialist je geslachtsaanduiding aan kan passen. En bewijs dat het misgaat, wordt vooral anekdotisch gegeven. 

‘’Genderkritische feministen hebben een lange geschiedenis in Engeland, maar ze waren altijd sterk in de minderheid. Tot een paar jaar terug hadden ze weinig invloed.’’ Volgens McConnell kwam daar verandering in toen Theresa May plaats moest maken voor de veel rechtsere Boris Johnsson. Het nieuwe kabinet, nam vervolgens de standpunten van genderkritische feministen als J.K. Rowling en Julie Bindel over, wat de ophef in de media versterkte.

McConnell: ‘’Op gegeven moment zeiden ze: weet je wat, laat maar zitten.’’ Westminster wilde er niet eens meer over de wet stemmen, maar progressief Schotland heeft de aanpassing van de GRA altijd door willen laten gaan. En dat is hoe de Britten in een politiek gladiatoraal gevecht terecht zijn gekomen: ‘’Het is zo erg buiten proportie geblazen, het is zelfs onderdeel geworden van mensen hun identiteit. En ik denk mijn God, waarom?’’

Mediastorm komt overwaaien

‘’Ik zag dat er in de Angelsaksische pers een discussie over werd gevoerd, maar die was buitengewoon grimmig’’, vertelt Monic Slingerland, chef opinie bij Trouw tijdens het programma Mediastorm. In 2020 lag het Nederlandse voorstel voor een nieuwe transgenderwet al klaar. Maar in vergelijking met Engeland was er weinig aandacht voor het onderwerp: ”Ik wilde een inhoudelijk opiniestuk plaatsen, die niet zo grimmig is, maar wel inhoudelijke argumenten op tafel legt,” aldus Slingerland. 

Het opiniestuk dat zij uitkoos was van Caroline Franssen, voorzitter van genderkritische organisatie Voorzij. Het genderkritisch feminisme is in Nederland niet groot, daarom is er veel uitwisseling met Britse feministen zoals Beverly Jackson, oprichtster van LGB Alliance, en Julia Long. Zij hebben zich ook in Engeland sterk tegen de GRA gekeerd. Tijdens een online conferentie georganiseerd door Voorzij, spreken Jackson en Long over ‘transgenderisme en de consequenties ervan voor vrouwen en meisjes.’

Zo wordt er in de speech van Long gesproken over het gevaar van trans vrouwen die toegang krijgen tot toiletten, gevangenissen, `kleedkamers, blijf-van-mijn-lijfhuizen en sport competities voor vrouwen. Schotel: ‘’De argumenten die je nu tegenkomt in anti-trans opiniestukken zijn voor een belangrijk deel geleend van de Britste genderkritische feministen. Maar zij zetten een heel angstig beeld neer van de werkelijkheid. En die desinformatie heeft bijgedragen aan de angstgevoelens die mensen hebben over het onderwerp.’’

Volgens Freya Terpstra, onderzoeker en coördinator van de jongerenhulplijn bij Transgender Netwerk Nederland (TNN) heeft het opiniestuk van Franssen iets in gang gezet. Ze werkte aan de jaarlijkse mediamonitor van TNN, hierin wordt bijgehouden hoe er over transmensen geschreven wordt. Toen zij onderzoek deed naar het jaar 2019: ‘’was het beter geregeld dan ik dacht’’, aldus Terpstra. In die tijd ging het maar om een klein aantal verhalen met een negatief sentiment. 

Nu is dat volgens haar wel anders. In 2020 zag zij het stuk van Franssen gepubliceerd worden in Trouw: ‘’Ik benijd de nieuwe onderzoekers die dit jaar en volgend jaar de mediamonitor moeten maken. Er wordt sindsdien zoveel meer shit over trans mensen heen gegooid.’’

Wil je weten waarom de nieuwe transgenderwet belangrijk is volgens transpersonen? Bekijk dan onderstaande video. 

Steun uit christelijke hoek

En het blijft niet bij opiniepagina’s. Afgelopen zomer eind augustus, ongeveer een maand voordat er gestemd zou worden over de nieuwe wet, was er een landelijke actie. In bushokjes door heel Nederland waren posters te zien van stichting Gendertwijfel. Een van de initiatiefnemers is Bart Jan Spruyt, journalist, leraar en oprichter van de conservatieve Edmund Burke stichting. 

Op de poster wordt er verwezen naar een manifest die is ondertekend door een bont gezelschap, waaronder medici en genderkritische feministen als Caroline Franssen. Maar het merendeel komt uit christelijke hoek. Aan het NRC vertelt Spruyt dat alles is betaald door ‘bevriende ondernemers’. Maar wie dat zijn, wil hij niet zeggen. Die christelijk-feministische samenwerking staat niet op zichzelf: ‘’Ook in Engeland is er goed gedocumenteerde samenwerking tussen genderkritische feministen en conservatief-christelijke organisaties, zoals The Heritage Foundation uit de VS’’, aldus McConnell. 

‘’Ik ervaar dat wel als een keerpunt,’’ vertelt Schotel over de postercampagne. ‘’Het is nieuw in Nederland dat genderkritische feministen en christenen met elkaar optrekken en zo zichtbaar waren.’’

Poster van de stichting Gendertwijfel. Bron: eigen beeld.

Europese trend  

Volgens Miguel Chambel, secretaris-generaal van de LGBTI Intergroup (een werkgroep van 140 Europarlementariërs), past de campagne van Genderwtijfel in een bredere trend. Op meerdere plekken in Europa worden wetten geïntroduceerd die de wijziging van geslachtsregistratie baseren op zelfbeschikking, ook wel ‘self-ID laws’ genoemd. In 2018 heeft de World Health Organization genderdysforie uit de lijst van geestenzieken geschrapt (ICD-11). En doordat transgender-zijn niet meer als een ziekte wordt gezien, zou een diagnose van een medisch specialist niet nodig zijn om je geslachtsaanduiding aan te passen. Maar die omslag gaat moeizaam, ook in Nederland.

De VVD, die in 2019 zelf met het voorstel kwam, keerde zich toch tegen de kern van de nieuwe wet: ‘’Waarom is een gesprek waarin duidelijk kan worden of iemand duurzaam tot een overtuiging is gekomen niet meer zinnig’’, vroeg VVD-Kamerlid Ulysse Ellian zich hardop af. De stemming in de Tweede Kamer werd uiteindelijk uitgesteld, omdat de minister geen tijd had om op alle vragen antwoorden te formuleren.

De LHBTI Intergroup besloot als reactie op het debat een brief te schrijven aan de Tweede Kamerleden: ‘’We wisten dat deze wet valide was omdat het in de basis ervoor zorgt dat het wettelijk kader overeenkomt met de richtlijnen van de WHO’’, aldus Chambel. Maar volgens hem worden er steeds zaken bij betrokken die los staan van de transgenderwet, zoals de toegang tot vrouwen-wc’s en sportcompetities: ‘’Daarom hebben we die brief geschreven. We zien op meerdere plekken dezelfde tegenargumenten terug komen en we wilden dat beleidsmakers hier alert op zijn.’’

‘’Ik zie in mijn onderzoek dat de transgenderwet in één adem wordt genoemd met genderneutrale toiletten en zwarte piet,’’ aldus Schotel. Door dat frame is het volgens haar onderdeel geworden van een cultuurstrijd en daar spelen politieke partijen handig op in: ‘’Dat wordt gebruikt om duidelijk koers te zetten. Als je hoopt op een rechtster electoraat dan is het geen goed lokkertje als je je achter de mensen van de genderneutrale toiletten hebt geschaard.’’

Wanneer het debat opnieuw zal plaatsvinden, is nog niet bekend gemaakt. Schotel: ‘’Ik was er altijd van overtuigd dat die nieuwe transgenderwet er zal komen. Nu weet ik dat niet meer zeker. Het is natuurlijk extra pijnlijk omdat we vroeger altijd voorliepen met LHBTI rechten. Ik vind het persoonlijk een zorgwekkend beeld voor de toekomst dat we blijkbaar zo afkunnen glijden van onze reputatie.’’

Meer weten over hoe Nederland zijn koploperspositie kwijtraakte? Bekijk dan de tijdlijn hieronder.