Afrikaanse kunstcollectie van het Louvre- Door Tobias Druijf
“Ongemakkelijk erfgoed” brengt de huidige situatie van ons teruggavebeleid in beeld.
Nederlandse musea houden nog altijd tot ongenoegen van veel activisten vast aan een van de laatste beetjes imperialistisch gedachtengoed, hier hoopt de adviescommissie koloniale collecties een eind aan te maken, ze brachten onlangs een rapport uit die een kantelpunt in ons beleid kan zijn. Wat moet Nederland met de duizenden gestolen koloniale erfgoedobjecten die in musea liggen? Roofkunst expert Jos van Beurden waagde zich aan deze vraag voor zijn nieuwe boek “ongemakkelijk erfgoed”.
“Wat gestolen is zal terug moeten gaan” zo luidde het historische besluit van de adviescommissie koloniale collecties van de raad van cultuur onder leiding van Lilian Gonçalves-Ho Kang You. De adviescommissie koloniale collecties heeft vorig jaar onderzoek gedaan naar de rol van Nederlandse staat en musea in het “stelen” van cultureel erfgoed uit voormalig koloniën of gekoloniseerde landen. Uiteindelijk werd er een rapport van opgesteld met een advies wat voorgelegd is aan de tweede kamer. Aan de hand van dit advies werd een beleidsplan opgesteld die nu zo goed als klaar is.
“Zogezegd zo gedaan, nou zo makkelijk is het nog net niet” stelt Jos van Beurden. De Auteur en professor schreef het boek ‘ongemakkelijk erfgoed’.
Het boek schetst aan de hand van persoonlijke ervaringen en anekdotes hoe meneer van Beurden voor het eerst in aanraking kwam met koloniale roofkunst en de erfgoed drainage die veel landen in het zuidelijk halfrond als gevolg van kolonialisme meemaakten.
“Ongemakkelijk erfgoed” beschrijft ook de lange weg die de houding van landen ten opzichte van een restitutiebeleid door de jaren heen hadden. Waar Nederland jarenlang het teruggeven van roofstukken uit de weg ging lijkt er afgelopen jaren en zeker met het nieuwe beleidsplan een kantelpunt te zijn gekomen zoals van Beurden dit ook in zijn boek omschrijft, maar dat betekend volgens hem nog niet dat we er nu al zijn. “Ik zie dit als een goede ontwikkeling en mogelijk ook een kantelpunt, maar we spreken hier niet van een goed begin of eind.”
Houding Nederland
De houding van Nederland over teruggave roofkunst is door de jaren heen niet echt bepaald voorbeeldig te noemen, De teruggave van roofobjecten kwam voor het eerst ter sprake na de onafhankelijkheid van Indonesië in 1949, waar Nederland expliciet over de teruggave als uitwisseling sprak, die toon had te maken met het feit dat het in de ogen van Nederlanders niet als een verlies zou klinken na het grote verlies van Indonesië aan Nederland
“Alhoewel Nederland nu bereid is om geroofde voorwerpen terug te geven moet het wel goed met de positie om kunnen gaan en zich niet weer als kolonisator of machthebber het gesprek bepalen zoals hoe dat in het verleden nog gebeurde.”
Hoewel er nu wordt gesproken over meer bereidheid blijkt dat er in de afgelopen 14 jaar maar 2 kunsttukken zijn teruggeven aan land van herkomst (Dat is grofweg 0.001% van de totale betwiste collectie). Dit terwijl we weten dat er van de 375 000 stukken in het tropenmuseum de helft zeker als gevolg van kolonialisme daar ligt, hoeveel daadwerkelijk precies daarvan is gestolen is en de manier waarop is nog onduidelijk.
Hernieuwd activisme
Voor veel activisten was het huidige teruggavebeleid van musea en westerse landen reden om protest aan te voeren, dat werd dan ook al hevig gedaan maar in Nederland bleef dit meestal bij een klein debat. Dit was totdat activist Mwazulu Diyabanza twee jaar geleden een video op YouTube plaatste waarin te zien is dat hij samen met zijn actiegroep een beeld meenamen uit het Afrika museum, die ze claimde tot hun cultuur te behoren en gestolen te zijn. De video zorgde voor enorme ophef en veel mensen vonden dan ook dat dit niet de manier was om het debat aan te gaan. De activisten staan erom bekend dat ze met dit soort uitbundige acties de aandacht pakken, een aantal leden van de actiegroep moest dan ook nog voorkomen in Frankrijk voor eenzelfde voorgeval terwijl de situatie in Berg en Dal zich afspeelde.
“De acties van meneer Diyabanza waren natuurlijk bedoeld om voor ophef te zorgen hij wist zelf denk ik ook wel dat hij niet zomaar een beeld uit een museum mee kon nemen. Of je het nou vindt kunnen of niet zijn acties hebben er wel toe geleid dat het debat in de samenleving weer aanwakkerde, uiteindelijk misschien ook wel met een beetje succes”
Doorbraak beleid
Voor van Beurden die al meer dan 30 jaar bezig is met roofkunst en resitutiebeleid komt er eindelijk verandering na vele jaren van actievoeren. “Van een doorbraak in het beleid hebben we eigenlijk nooit kunnen spreken, tot nu” dit proces is zo langzaam gegaan, mede doordat dit een ethische kwestie is die bij beide partijen erg gevoelig ligt. Het is een proces wat eigenlijk al in gang werd gezet bij de onafhankelijkheid van veel koloniestaten.
Dat er nu eindelijk verandering komt (of daar lijkt het iniedergeval op) heeft Nederland niet alleen aan zijn eigen activisme te danken. Veel beleid is overgenomen van andere landen zoals Frankrijk die al langer en nadrukkelijker bezig zijn met het teruggeven van kunst aan oud koloniën. Het is dan ook naïef om te kijken naar deze “doorbraak” als of wij daarmee vooroplopen in het aankaarten van ons gewelddadige koloniale verleden. Zo laat van beurden weten dat zelfs België, die geacht werd beleid van Nederland over te nemen het misschien in de ogen van het volk nog beter heeft aangepakt ondanks de trage vooruitgang.
“Vaak denken we dat Nederland vooroploopt. Maar in België laat de regering niet alleen koloniale collecties onderzoeken, maar ook de rol van het koningshuis, het bedrijfsleven en de missie tijdens het kolonialisme. Vertaald naar Nederland zouden wij dan niet alleen de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd onder de loep moeten laten nemen, zoals nu gebeurt, maar ook de koloniale tijd, en de rol daarin van koning Willem I, II en III, van bedrijven als Shell, en van de kerken. In die zin loopt België weer voorop.”
Volgens van Beurden zal het nog een lastige klus worden voor elke betrokkenen om volgens beleid te werk te gaan bij een ethische kwestie. “Voorop moet staan dat de welwillendheid van musea en landen van herkomst het belangrijkst zijn voor dit proces om in gang gezet te worden, maar er spelen zoveel meer factoren mee dan alleen dat en om de overheid alles over een lijn te laten trekken en te zeggen alles moet onmiddellijk terug kan verkeerd uitpakken”.
Wat van Beurden hier mee bedoeld is dat de factoren en partijen die meespelen om bijvoorbeeld een beeldje naar land van herkomst te krijgen al zo groot is dat je niet opeens met een nieuw beleid kan zeggen dat alles maar in een keer terug moet.
Naast dat bijvoorbeeld het feit dat er over veel roofkunst twijfel is wat nou het echte land van herkomst is of de regio kan er ook in het land zelf (wanneer bepaald) allerlei dingen meespelen waardoor terugkeer op z’n minst in twijfel kan worden getrokken. Corrupte regeringen die er mee aan willen verdienen, burgeroorlogen en conflict maar wat ook meespeelt is roofkunst gebruiken als politiek statement.
“De regering van Indonesië kan bijvoorbeeld een Moluks beeldje in handen krijgen en het in Jakarta tentoonstellen om zo hun claim op de Molukken te valideren terwijl voor de Molukkers die onafhankelijk willen zijn dat als een soort nieuwe vorm van onderdrukking kan worden gezien”.
Afrikaanse kunstcollectie van het Louvre- Door Tobias Druijf
Beleidsvisie voor komende jaren
Nu er een beleidsplan ligt bij de overheid is het eigenlijk wachten tot het wordt uitgevoerd, dit kan wel nog even duren volgens van Beurden. “De vorige regering heeft een aanzet tot het rapport gegeven die uiteindelijk pas een regering verder zijn taak had volbracht, met de val van dit kabinet liggen veel beleidsplannen voor de toekomst stil en het valt nog maar te bezien of de volgende regering deze plannen over resitutiebeleid overneemt.”
Volgens van Beurden is er de laatste jaren is er ook zeker door de black lives matter movement meer aandacht gekomen voor koloniale collecties en het bespreekbaar maken van ons koloniale verleden. “De restitutie van roofkunst helpt ons om ons koloniale verleden beter in beeld te brengen en het taboe ook rondom slavernij bespreekbaarder te maken”.
Er spelen zoveel factoren mee bij koloniale roofkunst en met dit mogelijke nieuwe beleid kunnen we volgens van Beurden zeker wel spreken over een kantelpunt, maar of dat kantelpunt ook de juiste richting uitvalt zal alleen de toekomst uitwijzen.
