achtergrondverhaal

De Onrustige Erfenis: Nederland en de Strijd om Koloniaal Kunstbezit

Leiden, 14 augustus 2024 – In de serene tentoonstellingsruimte van het Wereldmuseum Leiden staat een bronzen beeld uit Benin, onbewogen door de bezoekers die eromheen wandelen. Het beeld, een krachtige figuur met een gedetailleerde uitstraling, lijkt een stilte te bewaren die doorbroken wordt door het ongemakkelijke besef van zijn verleden. Terwijl de museumverlichting het kunstwerk benadrukt, werpt het zijn schaduw op een actuele discussie die Nederland bezighoudt: de restitutie van koloniale kunstwerken. Jos van Beurden, auteur van ‘Ongemakkelijk Erfgoed’, biedt een kritische kijk op deze kwestie, die een nieuwe dimensie heeft gekregen door recente onthullingen en protesten.

 

Een Schaduw over de Kunst

Het bronzen beeld van Benin is niet zomaar een kunstobject. Het vertelt een verhaal van koloniale roof en uitbuiting. “Het lijkt misschien een statige aanwezigheid in de tentoonstelling, maar dit beeld herinnert ons aan een verleden van geweld en onrecht,” zegt Van Beurden tijdens ons gesprek in een sfeervol café in Leiden tegenover het wereldmuseum. Hij reflecteert graag op de onthullingen in zijn boek. “Het vertegenwoordigt een koloniale erfenis die we nu onder ogen moeten zien.”

Een intern rapport door het Wereldmuseum Leiden onthulde dat veel kunstwerken, waaronder het bronzen beeld, onder dubieuze omstandigheden naar Nederland zijn gekomen. Veroverd tijdens koloniale expedities, werden ze vaak verkregen door middel van geweld, afpersing, en andere vormen van dwang.

 

De Strijd om Restitutie

De discussie over restitutie is geen recente ontwikkeling, maar heeft door recente ontwikkelingen aan urgentie gewonnen. De Adviescommissie Koloniale Collecties, onder leiding van Lilian Gonçalves-Ho Kang-You, heeft onlangs een rapport gepresenteerd aan de Tweede Kamer. Dit rapport pleit voor een systematische aanpak van de teruggave van koloniale kunstwerken.

“Het rapport is een poging om een eerlijke en oprechte reflectie te bieden van ons koloniale verleden,” legt Gonçalves-Ho Kang-You uit. “Het laat zien dat veel van deze kunstwerken zijn verkregen onder omstandigheden die tegenwoordig als onacceptabel worden beschouwd. We moeten nu verder gaan dan alleen maar erkennen wat er is gebeurd.”

De commissie wijst erop dat Nederland voor een grote uitdaging staat. “Er is veel weerstand en onduidelijkheid over hoe we deze objecten op een rechtvaardige manier kunnen teruggeven,” merkt Van Beurden op. “Het gaat niet alleen om het teruggeven van een object, maar om het herstellen van historische rechtvaardigheid. We moeten ons afvragen hoe we dit op een manier kunnen doen die zowel respectvol als rechtvaardig is.”

 

 

 

 

De Complexiteit van Restitutie

 

De weg naar restitutie is een ingewikkeld proces dat niet alleen juridische maar ook ethische en culturele vragen oproept. Het Wereldmuseum Leiden heeft samen met andere musea een diepgaande analyse van hun collecties uitgevoerd. De bevindingen tonen aan dat het identificeren van de herkomst en het vaststellen van de geschiktheid voor restitutie een enorme uitdaging is. “We moeten niet alleen naar de juridische en ethische aspecten kijken, maar ook naar de culturele en historische waarde van deze objecten,” zegt Taco Dibbits, directeur van het Rijksmuseum.

 

Dibbits legt uit dat restitutie niet alleen een juridische kwestie is. “Het gaat om veel meer dan het juridische eigendom. We moeten begrijpen hoe deze objecten passen binnen de bredere context van onze koloniale geschiedenis en wat hun terugkeer betekent voor de gemeenschappen van herkomst,” benadrukt hij. “De culturele en historische waarde van deze objecten is van groot belang en kan niet eenvoudigweg worden genegeerd.”

 

Activisme en Druk op Musea

De druk om actie te ondernemen wordt ook gevoeld door activisten zoals Mwazulu Diyabanza, die internationaal bekend werd door zijn protestacties in Europese musea. Met een dramatisch gebaar verwijdert hij kunstwerken om aandacht te vragen voor de onrechtvaardigheden van koloniale roofkunst. “Onze acties zijn bedoeld om de waarheid te onthullen en verandering te eisen,” zegt Diyabanza op Instagram. “Deze objecten zijn niet alleen kunstwerken; ze zijn een symbool van onderdrukking en uitbuiting.”

Van Beurden erkent dat Diyabanza’s acties een significante rol hebben gespeeld in het hernieuwde debat over koloniale kunst. “Zijn aanpak heeft de discussie zonder twijfel opnieuw op de agenda gezet,” zegt Van Beurden. “Hoewel sommige van zijn methoden controversieel zijn, heeft hij wel mensen gedwongen na te denken over de ethische implicaties van het bewaren van deze kunstwerken in Europese musea. Het is een krachtig middel om bewustzijn te creëren over de historische onrechtvaardigheden.”

 

Internationale Voorbeelden en Lessen

De manier waarop andere landen met restitutie omgaan biedt waardevolle lessen voor Nederland. Frankrijk heeft in 2018 een beleid aangekondigd voor de teruggave van Afrikaanse kunstwerken. België heeft soortgelijke stappen gezet met betrekking tot Congolese kunstvoorwerpen. Deze landen tonen aan dat het mogelijk is om concrete stappen te zetten richting restitutie.

“Frankrijk en België hebben laten zien dat er een pad is voor juridische en ethische restitutie,” zegt Van Beurden. “Ze hebben beleid ontwikkeld dat zowel juridisch als ethisch onderbouwd is. Dit kan een waardevol model zijn voor Nederland.”

 

Het Wereldmuseum Leiden heeft ook bijgedragen aan het bredere debat door het uitvoeren van een onderzoeksproject over koloniale roofkunst. Dit project, gepresenteerd in hun recente rapport, benadrukt de uitdagingen en complexiteit van het identificeren en teruggeven van koloniale kunstwerken. “Ons onderzoek toont aan hoe diepgeworteld en complex het probleem is,” zegt een woordvoerder van het museum. “Het helpt ons te begrijpen waarom het zo belangrijk is om zorgvuldig en doordacht met deze kwesties om te gaan.”

 

De Weg Vooruit

 

Terwijl het beleidsplan van de Adviescommissie Koloniale Collecties nog in ontwikkeling is, blijft het onduidelijk hoe Nederland zijn koloniale erfgoed zal benaderen. Van Beurden is voorzichtig optimistisch, maar hij benadrukt de noodzaak voor geduld en doorzettingsvermogen. “De komende jaren zullen cruciaal zijn voor de uitvoering van dit beleid,” zegt hij. “Het is van groot belang dat we blijven streven naar een eerlijke en rechtvaardige oplossing, zelfs als het proces langzaam en uitdagend is.”

Diyabanza laat zich geregeld horen op Instagram over restitutie-kwesties. Hij vindt dat de ophef en controverse een begin moet zijn voor een veel bredere discussie. “Deze gesprekken moeten doorgaan, en we moeten blijven aandringen op verandering,” zegt hij. “Het gaat niet alleen om de kunstwerken zelf, maar om het herstellen van historisch onrecht. We moeten blijven zoeken naar manieren om gerechtigheid te brengen.”

Het debat over koloniale erfstukken is nog lang niet voorbij. Of Nederland zijn koloniale verleden zal erkennen en rechtvaardig zal handelen met zijn erfgoed, is een vraag die de komende jaren beantwoord moet worden. Het is een uitdaging die vooral medemenselijkheid vereist in de zoektocht naar gerechtigheid.

 

Afrikaanse kunstcollectie Louvre: Door Tobias Druijf