‘Sport is geen politiek’, wel als het aan de Golfstaten ligt

Het is een open deur die kan worden ingetrapt als de discussies oplaaien over regenboogbanden, knielen voorafgaand aan een fluitsignaal of het meezingen van een volkslied. Volgens vele liefhebbers horen sport en politiek gescheiden te blijven, toch wordt sport sinds 1934 actief gebruikt om regimes te verbloemen. Een artikel over hoe sportswashing de voetbalwereld steeds meer aan het veranderen is, en hoe het gestopt kan worden.  

 

Een maand geleden verloor de finale haar imago, waar men normaal behouden spel en weinig goals verwacht mondde de eindstrijd uit in een waar spektakel. De Vlo uit Rosario tegen het pijlsnelle supertalent uit de banlieue. De een verlangend naar de kroon op zijn carrière, de ander op jacht om het record te verbreken van de onlangs overleden Braziliaanse legende Pelé. Penalty’s zorgden ervoor dat de Lionel Messi zijn heilige graal te pakken kreeg en zo uit de schaduw van Diego Armando Maradona kon stappen.

De finale in Doha moet met glinsterende ogen zijn bekeken door Nasser Al-Khelaïfi, de voorzitter van Qatar Sports Investments, die de twee wereldsterren normaal op de Franse velden ziet floreren met Qatar Airways op hun borst in het shirt van Paris Saint-Germain.

Na bakken kritiek en boycots kregen de Qatari wat ze voor ogen hadden: het wereldkampioenschap voetbal in Qatar zal voor altijd verbonden blijven aan de wereldbeker van Lionel Messi, niemand die over honderd jaar nog spreekt over de erbarmelijke omstandigheden waarin de arbeiders de stadions moesten bouwen. Het is de landen uit de Golfregio de afgelopen jaren goed gelukt om een flinke vinger in de pap te krijgen in de sportwereld, tal van evenementen worden georganiseerd in hun landen en grote voetbalclubs als Paris Saint-Germain en Manchester City zijn in handen van de investeringsmaatschappijen en sjeiks. De reden dat deze landen miljarden investeren? Sportswashing. Mussolini gaf in 1934 het voorbeeld dat voor velen deed volgen. Hitler zorgde twee jaar later voor een waar propaganda feest in Berlijn tijdens de Olympische Spelen en zorgde ervoor dat Nazi-Duitsland piekfijn werd afgebeeld op de wereldwijde televisie. Rusland en China organiseerden allebei de Olympische Spelen, Putin kreeg het ook voor elkaar om nog een WK voetbal te organiseren. Toch zijn de golfstaten de ultieme sportswashers van deze tijd: de invloed die zij hebben in de internationale sportwereld is onderhand ongekend. Buiten het WK voetbal organiseren ze atletiek, wielerwedstrijden en tal van andere sportevenementen in hun eigen landen. Op de shirts van de bekende voetbalploegen prijkt trots de sponsoren van Qatarese, Emirati of Saudische afkomst. De landen of koninklijke families van de golfstaten kennen vaak grote belangen binnen deze bedrijven. Een onwetend persoon zal denken dat de sjeiks de clubs gebruiken als speeltje met hun onbeperkte stroom aan geld. De waarheid is dat de sport wordt gebruikt voor het afleiden van de misstanden die er zijn in het land.

36 dagen na het WK in Qatar kan voorzichtig de balans worden opgemaakt: in hoeverre is de sportswashing van de Qatari gelukt? Erwin van Veen is Midden-Oosten expert en senior onderzoeker aan het Clingendael instituut, Qatar kijkt volgens hem met gemengde gevoelens terug op het wereldkampioenschap in eigen land. ‘’Het gastheerschap van het WK was bedoeld om de ‘soft power’ van het emiraat een flinke boost te geven en dat is maar ten dele gelukt. Nationaal en in de Arabische wereld heerste er denk ik veel trots op een succesvol verlopen toernooi met spannende wedstrijden en zonder grote incidenten. Vanuit de Westerse wereld kreeg Qatar evenwel veel – terechte en onterechte – kritiek over zich heen op het gebied van haar gebrekkige behandeling gastarbeiders, de achtergestelde positie van de vrouw, intolerantie ten opzichte van LGTBQ+ denken, zijn en doen, alsook de late ban op alcoholgebruik. Dat hadden ze niet in die mate verwacht, denk ik, en de ervaring kleurt de forse investering die ze deden wat negatiever in.’’

Joris Kooiman dook voor het NRC diep in de casus rondom het WK in Qatar. De sportjournalist dompelde zich onder in het subtiele machtsspel achter de populairste sport ter wereld en maakte de podcastserie ‘De coup van Qatar’. Volgens Kooiman is Qatar heel tevreden over het toernooi: ‘’Natuurlijk was er frustratie over de kritiek, goed te merken in de speeches van de emir en Infantino daags voor het begin van het WK, maar gaandeweg het toernooi raakten die geluiden op de achtergrond. Kritiek maakte plaats voor bewondering – voor de gloednieuwe stadions, de blinkende metrolijnen, de strakke organisatie, de spannende wedstrijden. Qatar voerde de show op die het jarenlang had voorbereid en slaagde erin het publiek in vervoering te brengen, precies zoals beoogd.’’

Volgens van Veen is het Qatar ook gelukt om het begrip sportswashing succesvol toe te passen op de wereldbevolking, met uitzondering op de Westerse wereld, waar de onderzoeker aan het Clingendael instituut ook kritisch op is. ‘’Het WK heeft Qatar uiteindelijk wel op een positieve manier op de kaart gezet, maar veel meer in de niet-Westerse dan in de Westerse wereld als gevolg van verschillende mensenrechtenvraagstukken. Daarvoor was het met ca. USD 220 miljard aan geschatte uitgaven dan wel weer een dure investering. Ik denk dat de conclusie zich opdringt dat een soft power strategie alleen echt succes kan hebben als je als land niet tegelijkertijd ook grote zwaktes op datzelfde vlak hebt. Zoals gebrekkige rechten voor arbeidsmigranten en vrouwen in een context van autoritair bestuur zonder vrije media. Tegelijkertijd kan ik goed begrijpen dat Qatar zich disproportioneel de maat genomen voelt in vergelijking met landen als Rusland of China – de gastheren van voorgaande grote sportevenementen. Dat komt dan denk ik mede door het negatieve vergrootglas waaronder – onterecht – de Arabische wereld al langer ligt in het Westen. En deels door tekortkomingen van de regering van Qatar. Als je bijvoorbeeld het internationale convenant voor burgerlijke en politieke rechten tekent, zoals Qatar dat deed in 2018, dan moet je er natuurlijk wel werk van maken.’’

Dat Qatar zijn softpower strategie kon uitvoeren heeft alles te maken met de FIFA, zo vindt journalist en schrijver Edwin Schoon, die al jaren onderzoek doet naar de voetbalbond. ‘’Dat is natuurlijk de crux in dit verhaal dat FIFA – door allerlei interne en externe sportpolitieke omstandigheden – de macht noch had, noch heeft gegrepen om Qatar te dwingen de mensenrechten (als voornaamste voorbeeld) te eerbiedigen. En dat er dus werd gevoetbald ‘op de graven’ van de slachtoffers. Al met al natuurlijk schandalig in een wereld, waarvan je zou hopen dat inclusiviteit, de garantie op het eerbiedigen van mensenrechten en waarden dat ‘sport voor iedereen is’ zeker door een grote sportbond niet alleen geaccepteerd, maar proactief geïmplementeerd zouden moeten worden.’’

Kroonprins sportswashing

Een geslaagd WK dus, althans, voor Qatar. En wat Qatar kan, dat kunnen wij beter, zo zal kroonprins Mohammed bin-Salman gedacht hebben. De kroonprins uit Saoedi-Arabië vestigde vorig jaar officieel zijn naam in de voetbalwereld door het overnemen van Newcastle United. De prins is voorzitter van het publieke investeringsfonds van Saoedi-Arabië en betaalde na lange onderhandelingen honderden miljoenen voor de club uit Engeland die na de degradatiestrijd van vorig jaar nu derde staat in de Premier League. Het is onderdeel van de sportswashing strategie via ownership, men krijgt een positiever beeld over de Saoedi’s omdat zij de club leiden richting een beter beleid. Naar verluidt gaat Saoedi-Arabië een bid doen op het WK in 2030 of 2034, zo weet ook Joris Kooiman: ‘’Een WK over drie continenten, mogelijk met steun van de drie betrokken voetbalfederaties (UEFA, AFC, CAF) en aangesloten landen. Die gaan erover. Er is geld zat, Saoedi-Arabië zou zelfs willen betalen voor de stadions en infrastructuur in Griekenland en Egypte. Bovendien is Mohammed bin Salman close met Gianni Infantino, is al meermaals gebleken. Onder meer tijdens de openingswedstrijd van het WK in Qatar, waar hij naast Infantino en de emir van Qatar zat.’’

Het organiseren van een WK in Saoedi-Arabië heeft volgens Erwin van Veen te maken met de strategie die bin-Salman voert voor het land, ongeveer dezelfde beweegredenen als Qatar. ‘’Mohammed bin-Salman is bezig met een groot moderniseringsproject voor het land waar brood en spelen, zogezegd, een belangrijk onderdeel vanuit maken alsook meer nadruk op nationale trots. Een WK past daar goed in.’’ Volgens de Midden-Oosten expert is de kans aannemelijk dat Saoedi-Arabië op net zoveel, zoniet nog meer, kritiek kan reken als Qatar.

Het zou volgens organisaties als Amnesty International een nieuw dieptepunt betekenen in de historie van de FIFA, toch zal er niemand meer raar opkijken als het bin-Salman daadwerkelijk lukt om het WK in handen te krijgen. De golfstaten hebben macht binnen de FIFA, en bij Infantino. Hoe komt het dat de rijke oliestaten hun spel kunnen spelen binnen de voetbalwereld? Het antwoord is geld, aldus Edwin Schoon. ‘’FIFA is een grote organisatie. Met vele stromingen. Maar de president heeft een uiterst machtige positie. En Infantino schurkt al sinds zijn aantreden tegen de Arabische wereld aan. Hij heeft door dat die geldstromen de dominante zijn in de sportwereld de komende decennia.’’ Volgens de schrijver ligt een mooie baan in de Arabische sportwereld in het verschiet wanneer Infantino onverhoeds ontslagen zou worden bij een of ander schandaal.

Zand in de motor van de sportswashers

Met de stijgende macht van de rijke Golfstaten binnen de voetbalwereld en de FIFA is de vraag hoe men een toewijzing aan landen als Qatar tegen kan gaan. Volgens Schoon is het heel simpel: ‘’In de statuten van FIFA juridisch bindend vastleggen dat elk gastland van een WK zich moet houden aan criteria op gebied van mensenrechten, inclusie en duurzaamheid.’’ Jan van der Putten denkt daar geheel anders over. Je hoeft volgens de schrijver en journalist niks te verwachten van internationale sportbonden en olympische comités, dit soort problemen kunnen alleen op regeringsniveau worden aangepakt. ‘’Want over politieke problemen beslissen politieke autoriteiten.’’

Een finale als die van een maand geleden verdient het heilige gras van Wembley, San Siro of een theater vol dromen. Een afgeladen Maracanā of een trillende Kuip, een land waar voetbal leeft en wordt geleefd, waar de voetbalcultuur diepgeworteld in de grond zit. Jogo bonito, the beautiful game. Zand in de sportswashingmotoren en liefde voor het spel moeten ervoor zorgen dat de Johan Cruijffschaal niet wordt afgewerkt op Saudisch grondgebied zoals de Supercoppa Italiana en de Supercopa. Ik heb nog nooit een zak geld een goal zien maken, zou Cruijff zeggen.