Facebook verwijderde in vier maanden tijd meer dan 18 miljoen berichten met misleidend nieuws over het coronavirus. Ook voor de tijd van het internet kregen complottheorieën een boost tijdens (gezondheids)crisissen. Misschien dachten ze tijdens de Spaanse griep niet meteen aan microchips, maar ook in die tijd werd biologische oorlogsvoering als verklaring van de ziekte gezien. De parallellen zijn duidelijk, aldus historicus Ivo van de Wijdeven.
Ivo van de Wijdeven, historicus en politiek analist bij het Ministerie van Algemene Zaken. Fotograaf: Anne van Gelder
Een eeuw geleden (1918) was er ook een massale ziekte, de Spaanse griep, hoe zag de situatie er toen uit?
Je moet je voorstellen dat mensen niet wisten wat hen overkwam. Er was opeens een ziekte met een onduidelijke oorzaak. We weten nu dat het om een griepvirus ging, maar de term ‘virus’ werd pas in 1933 ontdekt. Doktoren stonden machteloos. Ze probeerden van alles, maar niets leek te helpen. Er waren hier in Nederland dorpjes waar iedere dag een begrafenisstoet voorbijtrok en hele gezinnen weggevaagd werden door de ziekte.
Een onzekere tijd dus, welk effect had dat op de vorming van complottheorieën?
Mensen waren bezorgd, ongerust en angstig. Ze wisten niet wat hen overkwam en zoals zo vaak gebeurt tijdens een crisis, gingen mensen nadenken over de oorzaak. Die ideeën krijgen in tijden van crisis een extra zetje. Als je helemaal niet weet wat er gebeurt, ga je zoeken naar antwoorden. In dat geval is een complottheorie een hele aantrekkelijke en makkelijke verklaring. Als je er zelf niets aan kunt doen, houd je er ook nog een positief zelfbeeld aan over. Die externe oorzaak is een verklaring, waardoor je weer meer grip op de situatie krijgt. Mensen gaan natuurlijk met elkaar praten, ze gaan hun ideeën uitwisselen. Tegenwoordig gaat dat ontzettend snel door het internet, maar ook toen wisten die geruchten echt wel hun weg te vinden.
Welke specifieke theorieën uit die tijd zijn te vergelijken met die van het heden?
Tegenwoordig zijn er mensen die denken dat de Big Pharma achter het virus zit, om meer te verkopen en macht te krijgen. Dit vertoond overeenkomsten met een gerucht tijdens de Eerste Wereldoorlog. In die tijd was Duitsland de ‘grote boeman’ van de wereld. Het ging rond dat de Duitse medicijnenfabrikant Bayer in opdracht van de Duitse keizer de wereldwijd veelgebruikte aspirinepillen zou vergiftigen. Dit gerucht ging zo ver, dat de Amerikaanse tak van de producent in de krant liet weten dat de aspirine in de Verenigde Staten écht niets te maken had met de Duitse tak. Een ander gerucht over Duitsland was dat ze onderzeeërs inzetten om in de Verenigde Staten gassen los te laten met bacillen erin. Anderen dachten weer dat Duitse geheimagenten naar drukbezochte plekken zoals theaters gingen, om daar reageerbuisjes met giftig spul te verspreiden.
In Europa was er een theorie dat de gifgassen die bij de loopgraven gebruikt werden, over zouden vliegen naar de rest van het continent en dat dat mensen ziek maakte. Verder werden de vele lijken aan het front als oorzaak van de ziekte gezien, omdat het rottingsproces dampen liet opstijgen. Biologische oorlogsvoering was in die tijd een theorie die veel voorkwam, net als vandaag de dag.
De angst voor het nieuwe keert ook vaak terug. Wat we nu met 5G zien, is vergelijkbaar met een theorie tijdens de Russische griep in 1889. Elektriciteitsnetwerken werden eind 19e eeuw aangelegd. Toen veel mensen in die periode ziek werden, kregen de elektriciteitspalen de schuld. Ze zouden ziektes veroorzaken door de straling.
Toen was Duitsland dus de boeman, nu heeft China die rol gekregen…
Ja, Trump noemde het ook heel consequent het Chinavirus of Wuhanvirus. Het zou ontsnapt zijn uit een lab in Wuhan. De politieke tegenstander zwartmaken hoort er echt bij, dat was ook zo tijdens de Spaanse griep. Die ziekte heeft die naam gekregen, omdat de Spaanse media als eerst erover schreven, maar in Spanje heette het de Franse griep. In Italië noemden ze het de Duitse griep, in Duitsland was het de Russische griep en daar was het weer de Chinese griep. In 1918 kreeg een vijandelijk land de schuld, in de grotere parallel in de geschiedenis zijn het vaak buitenstaanders. Dit fenomeen zag je al bij eerdere ziektes zoals de Zwarte Dood, waar Joden het moesten ontgelden.
De rol van de overheid was begin 20e eeuw heel anders, welk effect kan dat gehad hebben op de vorming van complottheorieën?
De overheid deed toen vrij weinig, omdat ze gewoonweg niet wisten wat het was. Het was wel zo dat scholen en drukbezochte plekken, zoals theaters, gesloten werden. In de Verenigde Staten was het in de meeste staten zelfs verplicht om een mondmasker te dragen. Het was dus niet zo dat de overheid het zomaar liet gebeuren, maar ze deden minder dan nu. Mensen gingen toen op zoek naar andere verklaringen, en wezen met beschuldigende vinger naar de vijand. Complottheorieën over de eigen overheid kwamen minder voor. Vandaag vinden sommigen dat er teveel ingegrepen wordt, ze denken dat er iets achter móét zitten en dat de overheid de burgers probeert te controleren. Mensen zullen altijd de situatie vergroten. Toch blijft het dezelfde onzekerheid en hetzelfde idee dat je normale leven aangetast wordt. Mensen denken dat ze de grip kwijtraken als iemand anders de controle overneemt. Als de overheid, zoals nu, een lockdown of avondklok afkondigt, ben je die grip kwijt. Het is dan makkelijk om de overheid de schuld te geven.
Al die parallellen, wat zou dat kunnen zeggen over het fenomeen complottheorieën?
Dat ze van alle tijden zijn. Het is niet iets van nu, niet van honderd jaar geleden, maar van altijd. Altijd als er verandering of ontwikkeling is waar men geen grip op kan krijgen of angstig voor is, komen er verhalen. Altijd anderen de schuld geven, een oplossing zoeken voor iets wat je niet begrijpt. Het algemeen aanvaarde idee in de Middeleeuwen was dat de Zwarte Dood een straf van God was, maar dat is een beetje onbevredigend, dus ging men op zoek naar vijanden die erachter konden zitten.
