Onderzoek – Het belang van de lokale omroep in een veranderd medialandschap

Inleiding

Sinds een paar maanden ben ik actief bij de lokale publieke omroep Sleutelstad in Leiden. Door mijn oren open te houden tijdens het werk bij de omroep, kwam ik erachter dat Sleutelstad in een transitie is om dé streekomroep van de Leidse regio en Wassenaar te worden, zodat er meer geld ter beschikking wordt gesteld voor het professionaliseren van de omroep. Niet alleen Sleutelstad staat op het punt te veranderen, maar het thema professionaliseren speelt ook al langere tijd bij andere lokale publieke omroepen.

Omdat ik wil weten wat de veranderingen in het lokale medialandschap inhouden voor mij als (startend) lokaal journalist wil ik mij hierin verdiepen door middel van dit onderzoek.

De lokale publieke omroepen kampen al jaren met verschillende uitdagingen, zoals de bekostiging, (bijna) geen vaste arbeidskrachten en een stoffig imago. De professionaliteit van de lokale omroep lopen door deze diverse uitdagingen achter. Ik heb daarom de volgende hoofdvraag geformuleerd voor mijn onderzoek.

Wat is het belang van de lokale omroep in een veranderd medialandschap?

De deelvragen bij mijn onderzoeksvraag zijn als volgt:

  • Hoe heeft de lokale omroep zich ontwikkeld in de afgelopen jaren?
  • Wat is het belang van de publieke lokale omroep?
  • Welke veranderingen zijn er in het lokale medialandschap?
  • Hoe gaan de lokale publieke omroepen in Zuid-Holland, Noord-Holland en Utrecht om met de veranderingen in het medialandschap?

Ik heb ervoor gekozen eerst op landelijk niveau te onderzoeken hoe de veranderingen in het lokale medialandschap er uit zien om vervolgens in te zoomen op de provincie Zuid-Holland. Ook maak ik een uitstapje naar Noord-Holland en Utrecht. Ik richt mijn blik vooral op Zuid-Holland, omdat dit toekomstige mijn werkgebied is. De uitschieters naar Noord-Holland en Utrecht doe ik omdat ik een breder beeld wil hebben van de veranderingen in het lokale medialandschap dan alleen in Zuid-Holland. Ook heb ik hiervoor gekozen vanwege de beschikbare tijd voor dit onderzoek.

Om de veranderingen binnen het medialandschap te begrijpen is het belangrijk  te weten wat het verschil is tussen de regionale, lokale en streekomroep en welke rol zij spelen binnen het medialandschap. Hier volgt een korte uitleg:

De regionale omroepen overzien wat er in de regionale samenleving gebeurt, brengen het nieuws over en controleren dit. De regionale omroepen in Nederland zetten zich in om met een publiek media-aanbod een groot en breed publiek te bereiken.

In Nederland zijn er dertien regionale omroepen. Elke provincie heeft van het Commissariaat voor de Media één licentie voor één regionale omroep gekregen, behalve Zuid-Holland, die heeft er twee (RPO, 2017). In de provincie Zuid-Holland liggen twee grote steden: Den Haag en Rotterdam. Deze gebieden zijn te groot en te verschillend voor een regionale omroep om van een toereikend media-aanbod te voorzien. Het samenwerkings- en coördinatieorgaan van alle regionale omroepen in Nederland is Stichting Regionale Publieke Omroep (RPO) (Rijksoverheid, n.d.). De RPO is verantwoordelijk voor de uitvoering van de publieke media-opdracht op regionaal niveau  (RPO, 2017).

Een lokale omroep verzorgt het media-aanbod voor één gemeente. De publieke lokale omroep voorziet de inwoners van de gemeente van informatie in de nabije woon- en leefomgeving. Ook vervult de lokale omroep een waakhondfunctie. Ze controleren de lokale politiek en het lokale bestuur van de gemeente (Commissariaat voor de Media, n.d.).  Nederland kent 236 lokale publieke omroepen (Commissariaat voor de Media, 2023).

Het samenwerkings-en coördinatieorgaan voor de publieke lokale omroep is Stichting Nederlandse Lokale Publieke Omroepen (NLPO). De NLPO heeft dezelfde verantwoordelijkheid als de RPO, maar dan op lokaal niveau.

Een streekomroep wordt als volgende gedefinieerd: ‘Een lokale media-instelling verzorgt het media-aanbod voor meer dan één gemeente’ (NLPO, 2021).

Naast de coördinatieorganen en de lokale publieke omroep zelf, zijn er nog andere partijen die een belangrijke rol in het veranderende medialandschap spelen.

  • Vereniging Nederlandse Gemeentes (VNG): dit is dé belangenorganisatie van alle Nederlandse Gemeenten (Vereniging van Nederlandse Gemeente , n.d.)
  • Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap
  • Commissariaat voor de Media
  • Stimuleringsfonds van de Journalistiek
  • De Raad voor Cultuur en De Raad voor openbaar bestuur

Deze partijen zijn naast wetenschappelijke onderzoeken de basisbronnen voor mijn literatuuronderzoek. Ik richt mijn onderzoek op Nederland, daarom gebruik ik ook alleen Nederlandse bronnen.

Het onderzoek doorloop ik in verschillende stappen: het maken van een theoretisch kader, de beschrijving van de ontwikkelingen binnen net medialandschap en daarna maak ik een vertaling naar de beroepspraktijk. Omdat de publieke lokale omroep in 2024 vijftig jaar bestaat, schets ik een beeld van de ontwikkelingen die de omroepen hebben gemaakt door de afgelopen vijftig jaar heen. Vervolgens ga ik in op het belang en de uitdagingen die de lokale publieke omroepen tegenkomen en zoek ik uit welke oplossingen er zijn. Ik benoem en analyseer de veranderingen in het medialandschap, om vervolgens met de opgedane kennis het beroepenveld in te gaan en collega-journalisten te bevragen hoe zij tegenover de veranderingen in het lokale medialandschap staan.

Methode

Het onderzoek dat ik uitvoer is een kwalitatief onderzoek met interviews als onderzoeksmethode. Aan de hand van zeven interviews ben ik op zoek gegaan naar de stand van zaken in het lokale medialandschap. Het doel van mijn onderzoek is om ervaringen, meningen en de betekenissen van de keuzes die in het lokale medialandschap worden gemaakt op tafel te leggen. Ik heb tijdens de interviews de volgende vragen gesteld om systematisch te werk te gaan:

  • Wat zijn de sterke punten van de omroep?
  • Wat zijn de zwakke punten van de omroep?
  • Wat zijn kansen voor de omroep?
  • Wat zijn bedreigingen voor de omroep?
  • Hoe ziet de toekomst eruit voor de omroep?

Vervolgens heb ik doorgevraagd op de antwoorden die ze gaven. Door de zwakke en sterke punten en de kansen en bedreigingen te onderzoeken van de lokale publieke media-instellingen wil ik beter begrip krijgen van mijn gekozen onderwerp. Ook is het lastig om het belang van de lokale media in een veranderd medialandschap in cijfers uit te drukken. Een kwalitatief onderzoek met interviews als methode leek mij haalbaarder.

Ik heb mij als eerst gefocust op de lokale omroepen binnen de provincie Zuid-Holland, alleen  was dat in mijn ogen toch iets te mager. Daarom heb ik ervoor gekozen om ook omroepen uit Noord-Holland en Utrecht in mijn onderzoekte betrekken.

Ik heb de geïnterviewden geselecteerd op diversiteit. Iedere lokale omroep heeft een andere doelgroep, omdat de inwoners van elke dorp of stad weer anders zijn.

Leeswijzer

In hoofdstuk 1 omschrijf ik het de ontwikkeling van de publieke lokale omroep. Om vervolgens in hoofdstuk 2 de zorgen in het lokale medialandschap te analyseren en te benoemen. In hoofdstuk 3 benoem ik het belang van de lokale omroep. Om vervolgens in hoofdstuk 4 en 5 in te gaan op de ontwikkelingen binnen het medialandschap. Ik ga hierin op de streekvorming en het ontstaan van de samenwerking binnen de drie lagen van het mediabestel. Daarna volgt mijn onderzoeksverslag en ik eindig met een conclusie.

Literatuurstudie

Ik zal een omschrijving geven van de ontwikkelingen binnen het medialandschap van de afgelopen vijftig jaar. Hiermee wordt het proces waar de lokale omroepen doorheen gingen en nog steeds gaan duidelijk.

1. Vijftig jaar publieke lokale omroep

Lokale omroepen zijn in de jaren zeventig voor een deel begonnen als vrije radiozenders van een dorp of stad (Huurdeman, 2010).

In 1974 mochten zes lokale omroepen experimenteren, waaronder Omroep Dronten, Melick-Herkenbosch, Omroep Zoetermeer, Kabelomroep Deventer, Omroep Goirle en lokale omroep Bijlmermeer (F.Klaver, 1976). De opkomst van de lokale kabelnetten hebben ervoor gezorgd dat de lokale omroep zich snel begon te verspreiden (Huurdeman, 2010). In 1980 stopte het experiment met de zes lokale omroepen. Vijf van de zes omroepen gaan vanaf dan door met financiële ondersteuning van de gemeente (50 jaar/Tijdlijn – NLPO, 2024).

Alleen in de periode tussen 1980 en 1983 was er nog steeds geen wet voor de lokale omroep.

Vanaf 1981 wordt er een overlegorgaan voor alle lokale media-instellingen benoemd: De Organisatie van de Lokale Omroepen in Nederland (OLON) (Huurdeman, 2010). OLON heeft de missie om de bevordering van de lokale omroep voort te zetten en ze bieden overleg, samenwerking en dienstverlening om de lokale omroep verder te ontwikkelen (50 jaar | Tijdlijn – NLPO, 2024).

In 1984 werden de eerste veertien vergunningen afgegeven voor de lokale omroep. Daarnaast werd er in 1987 geëxperimenteerd met lokale radio in Landsmeer, Leiden en Utrecht. De lokale kabelomroep groeit vanaf dan explosief. In vier jaar tijd is het aantal lokale omroepen opgelopen tot honderd omroepen (NLPO, 2024). Niet veel later wordt de ICE-norm ingevoerd, waardoor de lokale publieke omroepen voldoen aan een media-aanbod waarin minstens vijftig procentvan de berichtgeving een informatieve, culturele en educatieve aard moet hebben (Commisariaat voor de media, 2019). Wat begon met zes experimentele omroepen waren op het hoogtepunt 376 publieke lokale omroepen  (50 jaar | Tijdlijn – NLPO, 2024).

In 2003 werd uit het rapport ‘Investeren in kwaliteit’ van OLON al duidelijk dat de toen driehonderd lokale omroepen te weinig geld tot hun beschikking hadden om voor hun gemeente een toereikend lokaal media-aanbod te creëren. Uit het rapport bleek dat er 51 miljoen euro nodig was voor de lokale omroepen om hun wettelijke taak te kunnen uitvoeren. Echter was er zeven miljoen euro ter beschikking gesteld via het gemeentefonds en een deel hiervan kwam niet terecht bij de lokale omroep  (OLON, 2003).

In 2008 werd de (multi)mediawet vastgesteld. Deze wet houdt in dat het gebruiken van het internet niet langer een nevenactiviteit is, maar behoort tot een hoofdtaak van de lokale publieke omroep.  (Mediawet, 2008)

De Mediawet 2008 bepaalt ook dat vanaf 1 januari 2010 de gemeente de lokale publieke media-instelling moet financieren. Bij de bekostiging gaat het om de kosten die te maken hebben met de productie van radio, televisie en internetaanbod. Het richtsnoer-bedrag is €1,30 per huishouden. De gemeente mag zich bemoeien met de begroting van de lokale omroep, maar niet met de inhoudelijke keuzes die de omroep maakt (Mediawet, 2008). In het rapport ‘Sector onder de radar’ staat de eerste indicatie over hoe 112 gemeenten omgaan met het wettelijke richtsnoer-bedrag (OLON, 2010). Hieruit blijkt dat gemeenten wisselend omgaan met de bekostiging voor de lokale omroep. 49 van de 112 ondervraagde gemeentes geven aan minder te krijgen dan de €1,30 per huishouden.

In 2015 werd er een overkoepelede organisatie opgericht: de Nederlandse Lokale Publieke Omroep (NLPO), om de lokale omroepen te ondersteunen in het professionaliseren van de omroep en de kwaliteit van de producties te verbeteren (NLPO, 2015).De NLPO moet de publieke lokale omroepen coördineren bij het behalen van het Lokaal Toereikend Media-aanbod (Ministerie Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 2023).

Verder is de opdracht van de NLPO  om onafhankelijke publieke omroepen de lokale democratie te laten versterken (NLPO, 2015).

2. Zorgen

Ondanks de nieuwe wetgeving, waardoor de financieringsstroom via de gemeente gaat, vreest de lokale omroep (nog steeds) voor het voortbestaan.

De laatste jaren hebben onderzoekers daarom de noodklok geluid over het functioneren van de lokale omroep. Met name de kritische controlerende functie wordt niet tot nauwelijks uitgevoerd (Raad voor Cultuur, 2019). Wat betreft de verbindende, culturele en educatieve functies geldt eigenlijk hetzelfde als voor de democratische functie. De thema’s onderwijs en migratie worden door de lokale omroepen het minste behandelt, terwijl cultuur, vrije tijd en de 112-berichten de helft van al het nieuws vormen. De berichtgeving mist vaak inhoudelijke diepgang. Hierdoor voorziet de lokale omroep de nieuwsconsument dus niet in verdiepende culturele of educatieve programmering (Ministerie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap & Staatsecetaris van Binnenlandse zaken en koninkrijkrelaties, 2019).

In het rapport ‘Lokale Media niet te missen’ (2020) kwam de Raad voor Cultuur met verschillende aanbevelingen om de lokale journalistiek te redden. De Raad adviseerde dat de regionale en lokale omroepen nauw met elkaar samen moeten werken. De professionelere regionale omroepen kunnen de lokale omroepen begeleiden in het professionaliseren. De samenwerking tussen lokale en regionale omroepen zouden ook kosten besparen door bijvoorbeeld het uitwisselen van materiaal en berichtgeving (De Raad voor Cultuur & De Raad voor het Openbaar Bestuur, 2020). Regionale omroepen zoals NH Media en Omroep West krijgen subsidie van het ministerie van OCW om de samenwerking met de lokale omroep in de hun regio te versterken. Volgens de Raad is heeft de samenwerking tot zover positief effect op de lokale omroep.

3. Belang lokale omroep

‘De lokale publieke omroepen vormen een belangrijke functie binnen de democratie’, aldus het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, 2021). De lokale media horen de burgers te informeren, zodat de burger een weloverwogen besluit kan nemen over maatschappelijke of politieke kwesties. Daarnaast horen de lokale media het lokale en regionale bestuur te controleren, want de journalistiek wordt tenslotte gezien als de vijfde macht in Nederland. Als laatste voedt de lokale media de (lokale) politieke agenda (De Raad voor Cultuur & De Raad voor het Openbaar Bestuur, 2020). Driekwart van de Kamervragen worden gesteld naar aanleiding van een nieuwsbericht  (J.Schaper, 2011).

De interesse en het vertrouwen van de burgers in de lokale politiek hangen sterk samen met het gebruik van de lokale media (De Raad voor Cultuur & De Raad voor het Openbaar Bestuur, 2020). In het onderzoek van assistent proffesor Koestenruijeter wordt benoemd dat er een verband is tussen de opkomst bij lokale verkiezingen en de kwaliteit van lokale nieuwsmedia (Koestenruijter, 2019). Uit onderzoek van journalisten en onderzoekers Bakker en Kik (2018) komt naar voren dat gemeenten nu eenmaal afhankelijk zijn van publiciteit. Hoe beter de publiciteit, des te beter het beeld dat de inwoners van de gemeente hebben en dus is de kans van slagen van de gemeente groter. (kik, 2018).

Verder zorgt de lokale media in tegenstelling tot de landelijke media voor verbinding en betrokkenheid. De publieke lokale omroep wordt gezien als betrouwbaar, waardoor ze ook laagopgeleiden en mensen met een niet-westerse achtergrond aan zichweten te binden (NLPO, 2021). De lokale media zitten immers in de haarvaten van de samenleving en hebben het meeste nabije contact met de burger (VNG & OLON , 2012).

Behalve de traditionele democratische functies heeft de lokale omroep ook een maatschappelijke functie. Naast deze drie traditionele democratische functies brengt de lokale omroep verbinding tussen de mens en de gemeente, waardoor de gemeente ook weer weet wat er in de samenleving speelt (NLPO, 2021). Naast verbinding van de politiek met de burger, worden burgers ook met elkaar verbonden. Doordat de lokale omroepen nieuws verspreiden over diverse bevolkingsgroepen, weten burgers wat er speelt. Verbinding is belangrijk voor sociale cohesie en dus voor het vormen van een lokale democratie (De Raad voor Cultuur & De Raad voor het Openbaar Bestuur, 2020). Een andere maatschappelijke functie is het aanbieden van media die publiek voorzien van cultuur en educatie (Mediawet , 2008). Daarbij zorgen de media ook voor ontspanning en een dagelijks ritueel, bijvoorbeeld het ochtendnieuws kijken met een kop koffie (De Raad voor Cultuur & De Raad voor het Openbaar Bestuur, 2020).

3.1 Corona

De coronapandemie zorgde ervoor dat Nederlanders thuis zaten en zij de lokale ruimte herontdekten. De samenleving is zich meer gaan richten op de directe leefomgeving. Lokale media en lokaal nieuws zijn daarmee belangrijker geworden (Commisariaat voor de Meida , 2021). Tijdens de coronacrisis werd het belang van de lokale omroep dus echt duidelijk. De bezoekersaantallen van de omroepen gingen door het dak. De burger zocht naar informatie van dichtbij. Het belang van de lokale omroep als informatieverstrekker werd groter, maar toch werd de financiële situatie alsmaar nijpender, vanwege terugtrekkende adverteerders (Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, 2021). Door het groeiende belang voor de lokale media-instellingen namen de zorgen ook toe (Commisariaat voor de Meida , 2021).

De relevantie van alle publieke media, dus ook de publieke lokale omroep, blijkt uit de dreiging van een nieuwe vorm van verzuiling te komen (Houthuijs, 2020). Er lijkt meer polarisatie te ontstaan in het consumeren van nieuws. Door de opkomst van sociale media bestaat de kans dat mensen eenzijdige informatie krijgen en geen eigen meningen kunnen vormen door het missen van perspectieven. De publieke lokale media bieden een podium voor opinie en discussie (NLPO, 2021).

In een artikel in het vaktijdschrift van de VNG maakt hoogleraar Lokale Publieke Omroep Yael de Haan duidelijk waarom de lokale omroepen in een tijd waar er veel polarisatie voorkomt belangrijk is: “De lokale journalistiek is belangrijker dan ooit, om bijvoorbeeld het gesprek weer te gaan voeren.” De waardering voor lokale journalistiek vanuit het publiek is volgens de Haan, ook groter dan ooit (Leo Mudde, 2023).

3.2 Vrijwilliger

De lokale omroep onderscheidt zich van de landelijke en regionale media doordat de omroep bouwt op vrijwilligers. De niet betaalde krachten weten wat er in hun leefomgeving speelt, hebben contact met de omgeving en zijn daarmee ook de stem van de burger. En ze doen veel werk voor de omroep(NLPO, 2021). Volgens een rapport van de Samenwerkende Brancheorganisaties Filantropie (SBF) is de inzet van vrijwilligers van grote maatschappelijke waarde (Samenwerkings Brancheorganisatie Filantropie (SFB), 2020). Ze dragen bij aan de veerkracht van de samenleving, het verbinden van publiek en vragen aandacht voor groepen die worden buitengesloten (NLPO, 2023).  Door de veranderingen in het lokale medialandschap gaat de rol van de vrijwilliger in de organisatie ook veranderen. Met de vorming van streekomroepen zijn de lokale omroepen bang dat de vrijwilliger afhaakt (Stimuleringsfonds van de journalistiek, 2022).

Om de samenwerking en professionaliteit van de lokale omroepen te bevorderen, heeft NOS een samenwerkingsproject opgezet om de lokale omroepen doormiddel van samenwerking in het publieke mediabestel te verstreken.

4. Versterking door samenwerking

Tussen mei 2021 tot aan 31 December 2023 is de pilot ‘Versterking lokale journalistiek door samenwerking’ gestart.  Aan het project deden 44 l van de 240 lokale omroepen mee. Zij waren allemaal actief in de dertien verschillende regio’s. De aansturing van het project kwam bij de NOS vandaan en werd gedaan door Marieke Bakker. Verder werden er diverse journalisten vanuit de NOS ingezet om de samenwerking tussen de lokale en regionale omroepen te verbeteren (Steenhoven, 2023). Het ministerie van Onderwijs, Cultuur, en Wetenschap trok voor de pilot 4,5 miljoen euro uit.

Het Stimuleringsfonds van de journalistiek voert tijdens de loop van de pilot ‘Versterking van de lokale omroep door samenwerking’ gesprekken met de lokale omroepen. Hieruit blijkt dat zij minimaal 3 fte’s nodig hebben om te kunnen professionaliseren en dit vol te houden(Stimuleringsfonds voor de Journalistiek , 2021).  Door middel van geld dat het Rijk beschikbaar stelt kunnen er meer journalisten worden aangenomen bij de lokale omroep, om zo de profesionalisatie van de omroep te versterken. (Ministerie Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 2023)

In juni 2023 verscheen er een eindevaluatie over hoe het project is verlopen. De uitkomst was als volgt: “De basis voor de samenwerking is gelegd. Voor het project was er nauwelijks tot geen samenwerking, nu is er dagelijks contact tussen de omroepen en delen ze content met elkaar uit. Echter loopt de inhoudelijke samenwerking tussen de omroepen niet altijd even goed en blijft het dus ingewikkeld. Dit komt doordat de partijen elkaar niet goed vinden of omdat het project niet gelijkwaardig is ingestoken” (Steenhoven, 2023).

Een ander struikelblok is de aansturing. De projectleiders balen ervan dat zij de journalisten niet kunnen aansturen. De journalisten die voor de samenwerking moeten zorgen, hebben een contract bij de NOS en niet bij de regionale omroepen of lokale omroep. Hierdoor kunnen de projectleiders vanuit de regionale omroep niets eisen van de journalisten. (Steenhoven, 2023)

Een succesfactor van het project was de professionalisering, vonden zowel de lokale als regionale projectleiders. Echter is er wel een kanttekening, want sommige lokale omroepen zijn een stuk verder in hun ontwikkeling als het gaat om professionaliseren dan andere omroepen. Ook hebben de lokale omroepen niet dezelfde behoefde (Steenhoven, 2023).  De ene omroep is verder dan de andere in het professionaliseren. Omroep Houten heeft bijvoorbeeld geen fysieke redactieruimte terwijl Sleutelstad na moet denken over een mogelijke verhuizing naar een ander pand.

Een opmerkelijk punt in de eindevaluatie is dat de professionalisering van de lokale omroep doorgezet kan worden, mits het Ministerie van OCW de lokale omroepen gaat financieren. Echter is wel de eis dat er structurele financiering vanuit het Rijk moet komen om een streekomroep te kunnen vormen.

5. Streekomroep

Onafhankelijke journalistiek is belangrijk voor het functioneren van de democratie. De geldstroom is voor een langere tijd via de gemeentes. In een recent rapport van het Stimuleringsfonds van de Journalistiek blijkt dat veertien procent van de 111 onderzochte lokale omroepen zich onderdrukt voelt door het gemeentelijk bestuur om nieuws af te zwakken. Twintig procent van de ondervraagden gaf aan dat ze het gevoel hadden dat de journalistieke onafhankelijkheid onderdruk kwam te staan (Stimuleringsfonds voor de Journalistiek , 2021). Hierom heeft de Raad van Cultuur in 2020 een aanbeveling gedaan om de basisfinanciering te laten verlopen via het Rijk (De Raad voor Cultuur & De Raad voor het Openbaar Bestuur, 2020). Volgens de staatssecretaris wordt de onafhankelijkheid beter gewaarborgd als de financiering uit het Rijk komt (Verening Nederlandse Gemeente, 2023). Om de lokale publieke lokale omroep te professionaliseren, moeten de omroepen een vergrotingsslag maken.

In de mediawet staat dat de lokale omroepen het Lokaal Toereikend Media-Aanbod moeten verzorgen, echter staat in de mediawet niet wat dat inhoudt (NLPO, n.d.). Volgens afspraak met de overheid hebben de NLPO en Vereniging Nederlandse Gemeente vastgesteld wat tegenwoordig het Lokaal Toereikend Media-Aanbod inhoudt. Om dit te kunnen bereiken moeten de lokale omroepen een kwaliteit slag maken (NLPO, n.d.). ‘De vorming van streekomroepen is hiervoor het middel’, aldus de NLPO (NLPO, 2021).

In 2016-2017 is er een kaart opgesteld door de NLPO die leidend is voor het omvormen van de ongeveer 230 omroepen naar de tachtig streekomroepen. De omroepen moeten een gebied van 200.000 inwoners verzorgen van nieuws. Door de vorming van streekomroepen is de hoop dat de lokale journalistiek gaat professionaliseren en de kwaliteit omhoog gaat (NLPO, 2018). Ook zal er binnen de lokale omroep meer aandacht zijn voor de taak van de media als ‘waakhond’ van het gemeentebestuur (Vereniging Nederlandse Gemeente, 2023).

De doelstelling van de minister van, Onderwijs, Cultuur en Wetenschap was dat er in 2025 in totaal tachtig streekomroepen moesten zijn, echter is het plan uitgesteld naar 1 januari 2026.

Vanaf 2026 gaat de overheid structureel zestienmiljoen euro extra in de lokale omroepen investeren, om de lokale omroepen de kans te geven te professionaliseren en hogere kwaliteit te leveren (Rijksoverheid , 2023).  De bedoeling is dat het ook de samenwerking tussen lokale en regionale omroepen gaat verbeteren (Ministerie van OCW, 2014).

In totaal zal er straks 28 miljoen euro naar de lokale omroepen gaan. Echter worden er wel hogere kwaliteitseisen aan de lokale omroepen gesteld, om het vormen van grotere omroepen te stimuleren (Rijksoverheid , 2023). Het Commissariaat van de Media zal financieel toezicht houden op de lokale omroepen, zoals zij dat ook doen bij andere publieke omroepen (Stimuleringsfonds van de Journalistiek, 2020).

5.1 Stimuleringsfonds voor de journalistiek

Om omroepen te motiveren een streekomroep te worden, kunnen alle lokale publieke media-instellingen een aanvraag doen bij het stimuleringsfonds voor de journalistiek voor subsidie. De bedoeling van de subsidie is om ruimte te creëren voor de lokale journalistiek om zowel journalistiek-inhoudelijk als op organisatorisch vlak te kunnen ontwikkelen. Per aanvraag wordt er een vast bedrag van 250.000 euro toegekend. De looptijd van de subsidie is één jaar (Stimuleringsfonds van de journalistiek, 2022).

5.2 Journalist op de werkvloer

Het project ‘Versterking lokale omroepen door samenwerking’ is eind 2023 afgelopen. In het kopje ‘Versterking door samenwerking’ benoem ik wat de conclusie uit het samenwerkingstraject is. Om de samenwerking en professionaliteit te verstreken, krijgen de lokale omroepen ondersteuning van de een journalist die in dienst is bij de regionale omroep.

Voor de journalisten binnen de lokale omroepen is het van belang om de beoogde professionalisering niet ten koste te laten gaan van de lokaliteit van de lokale journalistiek. Je wilt voorkomen dat nieuwsconsumenten overstappen naar de regionale omroep, omdat de streekomroep geen nieuws meer uit het drop brengt (Leo Mudde, 2023).

5.3 Kritiek

Echter is niet iedereen blij met de stelselwijziging. In het onderzoeksverslag zal ik hier meer op ingegaan, maar tijdens het doen van de literatuurstudie kwam ik ook de nodige kritiek tegen van bijvoorbeeld de VNG. De Verenging Nederlandse Gemeenten is het niet eens met de keuze dat de lokale omroepen straks alleen nog maar gefinancierd worden door het Rijk (Ministerie Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 2023). De VNG maakt zich zorgen dat de stelselwijziging van bovenaf wordt opgelegd, waardoor wellicht lokale omroepen die alleen op vrijwilligers draaien dit niet mee kunnen maken. Het liefst wil de VNG zien dat de gemeenten de lokale omroepen kunnen blijven ondersteunen, om de ontwikkeling naar streekomroep van onderop mogelijk te maken (Netwerk Democratie in Actie , 2023).

Ook zijn lokale en regionale kranten ontevreden met de keuze die het ministerie van OCW maakt. De lokale en regionale kranten vinden het beleid van staatssecretaris Uslu onevenwichtig. Uit onderzoek van het Commissariaat van de Media blijkt dat het huis-aan-huisblad en het regionale dagblad het fundament vormen van de lokale nieuwsvoorziening (Commissariaat voor de Media, 2022).  In een artikel in Villamedia laten meerdere regiobladen kranten weten dat zij het onterecht vinden dat alleen de publieke lokale omroepen worden verstrekt door een ruim budget uit trekken. ‘Het kabinet slaat de plank mis’, vinden de redacteuren van de regionale en lokale kranten (Oostra, 2023). De vraag: waarom krijgt de publieke lokale omroep een groot bedrag aan geld en andere lokale media’s niet? In een bijeenkomst georganiseerd door de VNG komt naar voren dat de nood het hoogst is bij deze omroepen (VNG, 2023).

6. Onderzoeksverslag

Om in kaart te brengen hoe de lokale omroepen omgaan met het veranderende medialandschap heb ik verschillende lokale omroepen binnen de provincie Zuid-Holland benaderd. Ook heb ik omroepen in Utrecht en Noord-Holland benaderd. In de literatuurstudie heb ik een beeld geschetst van wat er speelt in het lokale medialandschap en wie erbij betrokken zijn, echter is nu de vraag wat de lokale omroepen zelf vinden van de veranderingen binnen het medialandschap en hoever zijn ze in het proces van het worden van streekomroep?

Ik heb de volgende mensen geïnterviewd voor het onderzoek:

  • Hoofdredacteur van omroep Sleutelstad: Chris de Waard
  • Journalist bij Sleutelstad: Robbert Beurse
  • Hoofdredacteur van Studio Alphen: Anne-mer van Steennis
  • Hoofdredacteur van omroep Bollenstreek: Ard Zandbergen
  • Bestuurslid bij RTV Katwijk: Han van den Kamp
  • Hoofdredacteur WEEFF: Eric Bout
  • Hoofdredacteur omroep Houten: Jos Mittelmeijer

In de bijlage heb ik de transcripten staan van de interviews die ik heb afgenomen. Ook staan daar de uitgebreide samenvattingen van elke interview. Hieronder staan de resultaten van mijn onderzoek die ik door middel van de interviews heb gekregen. Het interview heb ik met behulp van een SWOT-analyse ingestoken, zodat ik voor mezelf duidelijk kon krijgen waar de kansen liggen voor de lokale omroep en welke uitdagingen ze tegenkomen. Ook heb ik gevraagd waar de omroep staat in het worden van streekomroep, en of zij dit zien als kans of bedreiging.

Publiek lokale omroep Streekomroep vorming Hoe ver? Samenwerking Regionale omroep
Sleutelstad Samen met Unity vormen ze de streekomroep van Leiden, Voorschoten, Wassenaar, Leiderdorp en Oegstgeest. Vanaf 1 februari 2024 gaan de twee omroepen samen uitzenden vanaf één locatie. De voorbereidingen zijn in volle gang. De redactie van Sleutelstad wordt ondersteund door een journalist vanuit Omroep West.
Omroep Bollenstreek (BO) BO heeft vroeg ingespeeld op het worden van streekomroep. In 2013 is de Noordwijkse omroep gefuseerd met Voorhout, Sassenheim, Warmond, Lisse en Hillegom. De NLPO wil nu dat  Katwijk ook onderdeel wordt van omroep BO. Ondanks dat RTV Katwijk niet wil fuseren met BO, mag de omroep alsnog functioneren als streekomroep. Bij BO loopt er ook een journalist vanuit Omroep West rond, om de samenwerking tussen de partijen te versterken.
Studio Alphen Studio Alpen gaat fuseren met Studio Kaag en Braassem en RTV Holland Midden. In oktober heeft de omroep de subsidie van het stimuleringsfonds gekregen. Nu zijn mensen aan het aannemen om te groeien.  Hier heb ik geen zicht op
RTV Katwijk RTV Katwijk wil dat alles blijft zoals het is. Het liefst willen ze niet fuseren, tenzij er streekedities komen. Katwijk werkt samen met de lokale krant Verhagen. Daar delen ze 1 fte mee.
Omroep Houten Omroep Houten gaat samen met Nieuwegein, IJsselstein en Lopik inzetten op een multi-lokale omroep. De omroep vindt het belangrijk om lokaal te blijven werken. In januari/ februari 2024 hoopt de omroep op de licentie en zo stappen te zetten in het professionaliseren van de omroep. Omroep Houten heeft moeite met samenwerken met andere partijen, dit komt voornamelijk omdat ze geen redactieruimte hebben.
WEEFF De West-Friese omroep heeft ook vrij vroeg de omslag naar streekomroep gemaakt. De omroep voorziet het media-aanbod binnen de West-Friese omringdijk, met uitzondering van de gemeentes Alkmaar, Heerhugowaard en Schagen. In januari 2024 heeft de omroep het Keurmerk Nederlandse Streekomroepen gekregen. WEEFF heeft een nauwe samenwerking met NH Nieuws.

In het onderzoeksverslag deel ik de waarnemingen die mij het meest opvielen.

In het kaartje op Localfocus schets ik een beeld van de omroepen die ik heb gesproken:  https://localfocuswidgets.net/65a289a567520

De kaarten zijn geschud en iedere lokale omroep heeft hun zegje kunnen doen. De veranderingen in het medialandschap worden nu echt in gang gezet. De ene omroep was er eerder bij dan de andere, maar het feit blijft dat in 2026 er in totaal tachtig streekomroepen moeten zijn.

Stimuleringsfonds voor de journalistiek

WEEFF, Studio Alphen, Sleutelstad en BO hebben in 2023 de subsidie van het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek gekregen om te kunnen professionaliseren en verder te ontwikkelen binnen het worden van streekomroep. De meeste omroepen hebben dit geld gebruikt om mensen aan te nemen. Sleutelstad heeft bijvoorbeeld met dat geld Robbert Beurse een éénjarig contract aangeboden. Studio Alphen is ook meer journalisten aan het aannemen. Omroep BO idem. Omroep Houten wil daarentegenmet de subsidie een vaste kracht in dienst nemen om de vrijwilligers te ondersteunen. Katwijk zou de eventuele subsidie willen uitgeven aan professioneel materiaal.

Financiering

Zowel Sleutelstad, Omroep Bollenstreek, RTV Katwijk, WEEFF en Omroep Houten hebben moeite met de financiering van de omroep. Er is te weinig geld om de functie van waakhond goed te kunnen uitvoeren. Verder geven de omroepen aan dat ze graag diepere journalistieke verhalen willen maken, maar het budget laat dat niet toe. De vraag is of het maken van deze verhalen wel mogelijk gaat zijn als de lokale omroepen gefinancierd worden door het Rijk. “Er is een verkeerde analyse gemaakt, waardoor de bekostiging nog steeds broos is,” vertelt Bout. In de gedetailleerde bekostiging komt naar boven dat er geen reserves worden opgebouwd, hierdoor is er weinig ruimte om fouten te maken. De Waard geeft aan dat het voor hem onduidelijk is hoe de financiering uit het Rijk er precies uit gaat zien: “Misschien gaan we er wel financieel op achteruit,” vertelt de Waard “We weten het niet” vult hij aan

Gemeente

Alle omroepen geven op de vraag of het moeilijk is om kritisch te zijn op de gemeente, vanwege de geldstroom, aan dat het niet makkelijk is om de gemeente te controleren en kritisch te schrijven over het gemeentelijke bestuur. De meeste hebben wel een goede verstandshouding met de gemeente, waardoor de omroepen van de gemeente extra budget krijgen.

Omroep Houten zegt dat de gemeente wel daadwerkelijk invloed wil uitoefenen op de lokale omroep, maar dat de journalisten binnen Omroep Houten zich daar niets van aan trekken. Bout van WEEFF laat weten dat de gemeente de lokale omroep ziet als sluippost. Het geld wat voor de lokale omroep bedoeld is komt daar niet terecht. “Terwijl tijdens de verkiezingen de klacht was dat de burger zich niet gezien voelt”, vult hij aan. “Bij een fatsoenlijke democratie hoort fatsoenlijk toezicht op de democratie”, stelt hij

Het is daarom ook een kans om een streekomroep te worden, vinden Sleutelstad, BO, Houten, WEEFF en Studio Alpen. Door schaalvergroting en meer samenwerking willen de omroepen professionaliseren en minder afhankelijk worden van de gemeente.

Niet iedereen staat er om te springen om streekomroep te worden. Zo ziet RTV Katwijk het niet zitten. De bedoeling was om samen te gaan met Omroep Bollenstreek, maar op het laatste moment hebben de leden van de omroep hier een stokje voor gestoken. “De culturen matchen niet met elkaar”, vertelt Van Kamp.

Ik ben ook op bezoek geweest bij Omroep Bollenstreek om te horen hoe zij in het proces staan. Voor hen was het op zijn zachts gezegd niet leuk om op het laatste moment te horen dat de plannen om te fuseren niet doorgingen.

De gemeenschap en herkenbaarheid van de omroep spelen bij de lokale omroepen een grote rol. Een stukje van de identiteit opgegeven voor het worden van streekomroep is niet makkelijk, alle geïnterviewden geven dat ook toe. Omroep Houten wil om de lokaliteit te behouden een multi-lokale omroep in samenwerken met Nieuwegein, IJsselstein en Lopik beginnen. “Iemand uit IJsselstein heeft niets met Houten en andersom”, stelt hoofdredacteur Mittelmeijer.

De kaart

Zoals ik in de literatuur onder het kopje ‘Streekomroep’ benoemde, is erin 2016-2017 een kaart getekend waarin de streekomroepen zijn vastgesteld. Toentertijd was er de kans om hierop te reageren als het bestuur van de lokale publieke media-instelling het er niet mee eens was. Meerdere omroepen hebben niet gereageerd.

Meerdere omroepen die ik gesprokken hebben, vinden de indeling van de streekomroepen onlogisch. “Wat heeft Katwijk met de Bollenstreek? Niets”, vindt Van den Kamp.  Ook Beurse en de Waard vinden de indeling van de kaart niet logisch. “Het is nu de Leidse regio, en Wassenaar”, vertelt Beurse na afloop aan het interview.

WEEFF voorziet het media-aanbod voor meerdere kleinere gemeentes, wat  n het begin een uitdaging was, maar inmiddels heeft de omroep daar zijn weg in gevonden. Bout vindt dat de regionale omroepen wel een toontje lager mogen zingen en dat de streekomroep juist meer in het daglicht mag komen te staan. “Mensen uit de regio voelen zich geen Noord-Hollander, maar wel een echte West-Fries”, beargumenteert hoofdredacteur Bout.

Vrijwilligers

De meeste lokale omroepen zijn voor een groot deel afhankelijk van vrijwilligers. Zonder hen is er geen omroep. Alleen nu de omroepen moeten professionaliseren verandert de positie van de vrijwilliger ook.

Meerdere omroepen worstelen met de functie van vrijwilligers binnen de omroep. “Het is lastig om vrijwilligers te sturen en journalistieke kwaliteit van hen te verwachten”, vertelt hoofdredacteur Jos Mittelmeijer van omroep Houten. Het laten aanhaken van vrijwilligers binnen een organisatie waarin ook professioneel wordt gewerkt, ziet Mittelmeijer als een bedreiging. De omroep is bang dat de vrijwilligers zich niet gehoord voelen.

RTV Katwijk en Sleutelstad geven aan ook moeite te hebben met het sturen van de vrijwilliger binnen de omroep. “Het is onze sterkte en zwakte dat we op vrijwilligers draaien,” vertelt Van den Kamp. “De journalistieke eisen, zoals hoor en wederhoor missen soms,” vult hij aan. Journalist Beurse vertelt dat het binnen Sleutelstad moeilijk is vooruit te plannen, omdat er wordt gewerkt met vrijwilligers. De vorming van streekomroepen is voor dit zwakke punt een oplossing.

WEEFF heeft de vrijwilligers een contract laten ondertekenen waarin zij akkoord gaan met de functie van niet betaalde werknemer.  “Er wordt verwacht dat de vrijwilliger regelmatig een bijdrage levert aan de omroep”, vertelt Bout tijdens het interview. Studio

Alphen is vooral erg blij met de vrijwilligers.

Jongeren

Meerder omroepen geven aan het lastig te vinden om jongeren aan te trekken. Omdat de lokale omroepen geen budget hebben voor doelgroeponderzoek kunnen ze moeilijk inspelen op hun doelgroep, omdat ze niet weten wie dat is. Verder is voor RTV Katwijk lastig om jonge mensen naar de redactie te trekken, omdat het imago van de lokale omroep nogal stoffig is. WEEFF heeft ook last van het slechte imago van de lokale omroep.

Inclusiviteit

Zowel BO als Studio Alphen geven aan dat ze meer aandacht willen besteden aan inclusiviteit. “Twintig procent van de Alphenaren is bijvoorbeeld Marokkaans, ik zou hier bijvoorbeeld meer aandacht aan willen besteden”, vertelt Van Steennis. Voor Zandbergen geldt eigenlijk hetzelfde. Door gesprekken te voeren met de moskee hoopt hij erachter te komen wat er speelt in de moslimgemeenschap, zodat hij daar meer aandacht aan kan schenken.

Onzekerheid

Nadat het kabinet is gevallen in 2023 is de onzekerheid bij de lokale omroepen toegeslagen over hoe het nu verder moet met de vorming van streekomroepen.

De samenwerkingen tussen de verschillende omroepen zou een structurele bekostiging van de omroep moeten betekenen. Toch is de vraag of het geld vanuit de overheid genoeg zal zijn om de lokale journalistiek optimaal te laten professionaliseren.

7. Conclusie

Uit de literatuurstudie en het onderzoek trek de de volgende conslusie:

Het belang van de lokale omroep is groot in de Nederlandse samenleving. De lokale omroep

speelt naast het informeren van de burger een verbindende factor in de lokale democratie.

De burger zoekt nieuws dichtbij huis, waardoor het van belang is dat een lokale omroep in de behoefte van de nieuwsconsument kan voorzien. Echter komt in het onderzoek naar voren dat de lokale journalistiek door het missen van financiële middelen de functie van ‘waakhond’ niet kan uitvoeren en daardoor tekort schiet in het aanbieden van een Lokaal Toereikend Media-aanbod. Ook blijkt het in de praktijk lastig te zijn om het gemeentelijke bestuur te controleren, omdat de geldstroom via het gemeentefonds gaat. Om de lokale journalistiek te waarborgen is de vorming van streekomroepen in het leven geroepen. Dit zou de gouden oplossing moeten zijn voor de problemen binnen de lokale journalistiek.

Door het project ‘Versterking door samenwerking’ is de focus meer op samenwerking gekomen. Hierdoor is er in Nederland een sterk drielaags mediabestel gekomen. Verschillende omroepen wisselen items, journalisten en materiaal met elkaar uit, waardoor de kwaliteit van de (lokale) journalistiek toe zal nemen. Verder zullen lokale omroepen vergroten en meer financiële middelen tot hun beschikking krijgen, om te groeien in professionaliteit. Doordat het verzorgingsgebied van de lokale omroepen groter wordt, neemt het belang van een goede functionerende omroep alleen maar toe. Het nieuws in de maatschappij begint tenslotte bij de lokale journalist.

Echter kent de schaalvergroting ook een keerpunt. De rol van de vrijwilliger binnen de lokale omroep gaat veranderen en dat terwijl de vrijwilliger juist de stem van burger binnen het medialandschap is. De lokale publieke omroepen moeten bewust zijn van de gevolgen die de schaalvergroting met zich meebrengt voor de vrijwilliger. Het is belangrijk om de vrijwilliger betrokken te houden bij de organisatie, want zij zijn tenslotte de kracht van de lokale omroep.

De identiteit van de omroep komt door de fusering ook in gevaar. Door schaalvergroting moeten de omroepen waken voor de regionale omroep. Ze moeten de lokale nieuwsconsument aan zich weten te blijven binden. De vorming van een multi-lokale omroep is hiervoor wellicht de oplossing, alleen moet de brancheorganisatie daar wel in meegaan. Het aanstellen van correspondenten per gemeente is wellicht ook een oplossing, maar daarvoor is het geld zeer waarschijnlijk niet toereikend.

Doordat er vanuit het ministerie van OCW meer geld beschikbaar wordt gesteld, heb ik het idee dat sommige lokale omroepen het ruimere budget te rooskleurig inschatten. De lokale omroepen moeten bewust omgaan met het geld, want voor ze weer in dezelfde situatie als voor de streek omroepvorming terecht komen.

Daarnaast ben ik kritisch op de NLPO. Zij hebben een kaart samengesteld waarin omroepen met elkaar moeten fuseren, maar wel heel andere culturen hebben. Neem bijvoorbeeld de Bollenstreek en RTV Katwijk. Ik heb mijn vraagtekens of de cultuurverschillen tussen de omroepen te overbruggen is. Katwijk is een conservatievere omroep en de bollenstreek streeft naar vooruitgang in zowel het medialandschap als in de maatschappij.

Zoals de VNG ook al stelt: het is de vraag of de beweging van schaalvergroting vanaf bovenop moet worden opgelegd, of dat het vanaf onder op moet ontstaan.

Op de vraag: wat is het belang van de lokale omroep in een veranderd medialandschap? Is mijn antwoord als volgt:

Het belang van de lokale omroep is naast de maatschappelijke functie die zij hebben door de komst van polarisatie groot, maar of de huidige vorm van de lokale omroep over een aantal jaar nog bestaat is de vraag. Het is onduidelijk of de verandering die gaande is in het lokale medialandschap door gaat zetten nu het kabinet is gevallen.

Het is van belang dat de lokale omroepen duidelijkheid vanuit het kabinet krijgen wat betreft de streekomroepvorming om hun maatschappelijke functie uit te kunnen blijven voeren.

Wat betekent dit voor het mij als startend journalist?

Voor de (startende) journalisten betekent dit dat zij moeten leven met de onzekere factoren binnen de lokale omroepen. Dat betekent dat er op korte termijn geen baangarantie is bij de publieke lokale omroep, waardoor de lokale omroepen op dit moment geen mensen voor langere termijn aan zich kunnen binden. De kans dat ik een vaste baan bij de lokale omroep kan krijgen is hierdoor klein.