Iedereen kan er minstens één bedenken: een kerk die zijn deuren sluit. Veel mensen vinden het zonde. ‘Het is een stukje buurtcultuur,’ of ‘Het had nog iets van het oude gezellige straatbeeld’ is iets wat je veel hoort rondom de kerksluitingen. Iets wat je echter minder hoort is de vraag hoe moet het nu verder met het orgel uit die kerk

Bij een kerksluiting komt veel kijken. Zo moet er bijvoorbeeld ,als er besloten wordt om het kerkgebouw te behouden, een nieuwe functie gevonden worden voor het gebouw. Ook moet er gekeken worden of er sprake is van monumentale onderdelen. Misschien heeft de kerk wel een bijzonder set kruiswegstaties ( het lijden, sterven en de graflegging van Jezus Christus in 14 schilderijen weergegeven). Dan moet er gekeken worden hoe deze het beste bewaard kan worden. Soms zijn er andere kerken die het over willen nemen en in heel zeldzame gevallen zijn musea ook nog wel geïnteresseerd. Voor orgels is de markt echter wat krapper. Daarbij komt dat een orgel vaak een groot en lomp ding is waarvan een gemiddelde kerk er maar één van kan huisvesten.

Een orgel wat niet met enige regelmaat word bespeeld word gaat achteruit in kwaliteit. Daarom moet bijvoorbeeld de luchtvochtigheid in de ruimte waar een orgel staat, goed in de gaten gehouden worden. Om dat te begrijpen is het handig om eens te kijken hoe een orgel nu precies werkt

Een orgel is vaak imposant als je hem vanaf de kerkbanken bekijkt. Echter van binnen en van dichtbij is de omvang en de techniek nog indrukwekkender. Als je de organist ziet spelen, zie je dat hij zowel toetsen als pedalen indrukt die in het orgel door middel van palletjes en stangetjes verbonden zijn met de luchttoevoer naar elke pijp. Een orgelpijp is namelijk te vergelijken met een blokfluit: hij geeft pas geluid als er lucht doorheen gaat. Die stromende lucht noemen organisten wind. Die wind komt van een windmachine die de lucht in grote luchtdichte houten bak perst. Die houten bak wordt windlade genoemd. Alle orgelpijpen staan in de grote kast op die windlade. De luchttoevoer naar elke orgelpijp wordt dichtgehouden door een ventiel, net als wanneer je je vinger op een lek luchtbed legt. Zodra de organist op een toets drukt, wordt het ventiel van de orgelpijp geopend en stroomt de wind van de windlade door de orgelpijp en heb je geluid. Bij een mechanisch orgel gebeurt dat door een ingenieus systeem bestaande uit palletjes en stangetjes, die vanaf de toets naar de windlade lopen. Bij een elektropneumatische orgel gaat dit door een elektrisch signaal naar het ventiel te sturen. 

 

Niet elk orgelpijp werkt op dezelfde manier. De orgelpijpen zijn onder te verdelen in twee categorieën: labiaalpijp en tongwerk. Juist omdat de orgelpijpen op een andere manier werken is het mogelijk om een andere toon te maken. Zo heeft de vorm van een pijp invloed op de klankkleur en bepaalt de grootte van de orgelpijp, de toonhoogte. lees verder om de verschillende orgelpijpen te leren kennen.

Labiaalpijp

Een labiaalpijp is voorzien van een klein gleufje. Op het moment dat er op het orgel een toon wordt ingedrukt, wordt er vanuit de windlade lucht in de pijp geblazen. De stromende lucht veroorzaakt bij het gleufje een trilling die wordt versterkt door het pijplichaam (corpus) erboven. Deze staande trilling ervaren wij als geluid. De labiaalpijp heeft zijn werking te danken aan aerodynamische wetten. 

De labiaalpijpen kunnen verschillende vormen hebben. Zo kan er een ‘dopje’ (hoed) op het uiteinde zitten om de toon een octaaf lager te maken, en ‘dikkere’ pijpen klinken ronder dan ‘smalle’ pijpen. Door deze verschillende vormen ontstaan er verschillende klankkleuren in dezelfde toonhoogte.

Luister onder de afbeeldingen naar verschillende labiaalpijpen.

https://soundcloud.com/meg-van-der-hoorn/open-labiaalpijp?si=aea6a3d48cd547d78d270b918eb83243&utm_source=clipboard&utm_medium=text&utm_campaign=social_sharing

https://soundcloud.com/meg-van-der-hoorn/labiaalpijp-dicht?si=e269115ec68344a6b3a7d41ddd5d8e51&utm_source=clipboard&utm_medium=text&utm_campaign=social_sharing

Tongwerk

Een tongwerk lijkt op het eerste gezicht op een labiaalpijp met een toetertje aan het uiteinde, maar dit soort pijpen hebben een heel andere manier van werken. In de pijp gaat een klein messing plaatje, de tong, door de luchtdruk trillen. De trilling wordt versterkt door het ‘toetertje’ dat op deze pijp staat. Een klein beugeltje zit tegen het trillende plaatje (tong) aan om het trillende deel van het plaatje korter of langer te maken waarmee we het kunnen stemmen. Hiermee is te regelen hoe snel de tong kan trillen en welke toonhoogte hij dus verschaft. Sommige tongwerken hebben een toetertje in de vorm van een vuvuzela terwijl andere juist een ‘dicht’ uiteinde hebben. Hierdoor verschilt de klank.

Deze soort orgelpijp moet met enige regelmaat gestemd worden. Dit kan dankzij het beugeltje. Dit is vaker nodig als de temperatuur in het gebouw geregeld wisselt of de luchtvochtigheid niet stabiel is.

Luister onder de foto naar het tongwerk.

https://soundcloud.com/meg-van-der-hoorn/tongwerk?si=59a7be54cc9b4b14b9e2392884ef472a&utm_source=clipboard&utm_medium=text&utm_campaign=social_sharing

Orgelpijpen werken dus op verschillende manieren. De kwaliteit van een orgel gaat achteruit als je het orgel niet regelmatig gebruikt en stemt. Daarbij komt dat een te hoge of te lage luchtvochtigheid of te hoge temperaturen niet goed zijn voor een orgel. Zo kan het instrument makkelijk vals worden of de houten en leren onderdelen uitdrogen. Hierdoor kunnen er bijvoorbeeld barsten komen in de windlade.

Om een orgel in stand te houden, moet je je instellen op geregeld onderhoud. Eens per drie jaar moet het orgel, naast het maandelijkse ‘ bijstemmen’ van de organist, ook uitgebreid worden gestemd door een stemmer. Eens per 30 jaar is er een grote schoonmaakbeurt nodig. Er zijn subsidies die je kunt ontvangen als eigenaar, mits het orgel een monument is. Maar ook dan zal je zelf nog wat moeten bijleggen als eigenaar. Als het orgel geen monument is draai je zelf voor alle kosten op.

Een orgel als een schilderij aan de wand laten hangen is dus niet een wenselijke optie. Bovendien zou het dan een vrij duur schilderij zijn, aangezien er toch enig onderhoud voor nodig is. Wat zijn er dan verder nog verder voor opties?

Al enige tijd voordat een kerk van zijn functie wordt ontdaan, zal er al contact worden gezocht met een adviesraad. In de Katholieke kerken zal dat de Katholieke Klokken en Orgelraad (KKOR) zijn en in de protestante kerken de Commissie Orgel Zaken (COZ). Deze instanties onderzoeken of het orgel ‘nog de moeite waard is’. Valt het van ellende uit elkaar? Dan zullen de adviseurs van deze raden adviseren om het orgel te slopen. Is het een historisch monumentaal of monumentaal orgel? Dan zal er worden gekeken naar mogelijkheden om het orgel ergens in Nederland te herplaatsen. In het geval dat het orgel niet bijzonder genoeg is om in Nederland herplaatsen, maar ook nog te goed zijn om het te slopen, zal er worden gekeken om dit orgel een plek te geven buiten Nederland. In het buitenland is er soms nog wel veel vraag naar Orgels. Zo zitten de kerken in Polen bijvoorbeeld vaak nog vol en zijn er actieve kerkgemeenschappen. 

Er zijn dus drie manieren om een orgel een nieuw leven te geven. Elke manier heeft echter ook weer zijn voor en nadelen. Aan de hand van drie voorbeelden moet dat duidelijk worden.

Lochem

Op 1 maart 2016 werd in de Heilige Andreaskerk van Brummen de laatste eredienst gehouden. In datzelfde jaar demonteert orgelbouwer Menno Kaat het bijzondere Leijser orgel. Het is een van de weinige door Leijser gebouwde orgels die er nog zijn. Hij zou dit orgel rond 1895 hebben gebouwd. Leijser werkte later vooral samen met Pereboom, bekend van de Pereboom & Leijser orgels. Het orgel wordt opgeslagen in Lingen. De Heilige Josephkerk in Lochem heeft wel interesse in het orgel.

Luister voor het hele verhaal!

https://soundcloud.com/meg-van-der-hoorn/brummen-lochem?in=meg-van-der-hoorn/sets/heumen&si=41dd3a9521f446b1891e90b66ce0e09a&utm_source=clipboard&utm_medium=text&utm_campaign=social_sharing

Zwolle

Deze kerk had al lang geen religieuze functie meer. Het conservatorium had het jarenlang gebruikt als concertzaal. Meneer Waanders kocht de kerk en verbouwde het tot boekenwinkel. Terwijl hij dat deed, herstelde hij het orgel zo goed en zo kwaad als dat kon. Hij had zelf geen verstand van orgels, maar beschouwde de kerk en het orgel als één. Harm Jansen was docent geweest op het conservatorium en werd nu de organist van een boekenwinkel.

Luister voor het hele verhaal!

https://soundcloud.com/meg-van-der-hoorn/zwolle?in=meg-van-der-hoorn/sets/heumen&si=c3c3df948efc411a82d51dc45301ab22&utm_source=clipboard&utm_medium=text&utm_campaign=social_sharing

Heumen

De Heilige Georgius parochie in Heumen wist in augustus 2020 al dat het kerkgebouw gesloten ging worden. De KKOR kwam polshoogte nemen bij het orgel en schreef later die dag dat ‘het orgel een herplaatsing in Nederland zeker waard was’. Enkele maanden later werd het orgel gedemonteerd en herplaatst in Polen. 

Luister voor het hele verhaal!

https://soundcloud.com/meg-van-der-hoorn/heumen?in=meg-van-der-hoorn/sets/heumen&si=059bc2bf87b14f9293519bbbe544354e&utm_source=clipboard&utm_medium=text&utm_campaign=social_sharing

De orgelwereld is echter niet zo zwart-wit als hier beschreven. De beslissing over het lot van een orgel ligt ten slotte bij de parochie of kerkelijke-gemeente zelf. De KKOR en de COZ kunnen met alle deskundigheid een advies uitschrijven. Maar dit is niet bindend. De parochie hakt zelf de knoop door, ook al zijn zij vaak degene die het minste verstand van zaken hebben. Als een Nederlandse herplaatsing als optie wordt gezien, kunnen de adviseurs ook rondvragen bij collega’s of zij nog mogelijke locaties kennen voor overplaatsing. Het kan voorkomen dat parochies of kerkelijke-gemeenten daar helemaal geen trek in hebben. Dan zijn ze het orgel liever kwijt dan rijk, ongeacht de kwaliteit van het instrument. Daarnaast kan het ook voorkomen dat een orgelbouwer zelf in de telefoon kruipt om bij sluitende parochies of gemeenten te informeren naar vrijkomende orgels. Door al deze verschillende factoren kan het dus voorkomen dat een orgel wat echt nog de moeite waard is, toch op de vrachtwagen wordt gezet naar Polen.

Oorzaak voor deze misstand is vooral te wijten aan een onderbemande branche. Er zijn te weinig mensen die het beste voor hebben met het instrument en daarmee ook te weinig mensen die zich inzetten voor een kerkelijke verplaatsing of een nieuwe functie. De rijksdienst moet ook op zijn strepen staan en streng zijn waar het de herplaatsingen van monumentale orgels betreft. Als de rijksdienst echter te streng is, blijft de hele branche vastzitten in een stramien waar monumentale orgels moeten blijven staan in een kerk die zijn deuren sluit. De orgels worden dan niet gebruikt en dat zou toch jammer zijn

Klik hier voor de interactieve versie van dit artikel:

https://svjmedia.nl/megvanderhoorn/kerken-sluiten-en-de-orgels-dan/