Elk jaar stelt uitkeringsinstantie UWV een ranglijst samen van de kansrijkste, én minst kansrijke, opleidingen met kans op een baan voor hbo’ers en academici. Ook in 2020 scoren de creatieve opleidingen weer hoog op de ladder van minst-kansrijke studies. Maar toch zijn er in 2020 bijna 20.000 studenten die op het Nederlandse hbo-kunstonderwijs zitten. Wat maakt dat jongvolwassenen kunstenaar willen worden, terwijl de arbeidsmarkt krap is voor creatief opgeleiden? In deze portretreeks spreek ik zes kunstenaars van verschillende disciplines over hun gedrevenheid. Waar komt hun drive vandaan? En heeft de huidige arbeidsmarkt invloed op hun kunstenaarschap?
Vlakbij de haven in Amsterdam-Oost doet Lucas verlegen de deur open. De hond begint gelijk enthousiast te kwispelen en te springen bij het horen van de bel. Als ik buk om deze te aaien zegt Lucas opgelucht: “Oh, geen angst voor honden dus. Dat is altijd nog wel de vraag.”
We lopen de trap op naar de woonkamer die zich op de eerste verdieping bevindt. Overal in de kamer hangen kleine schilderijtjes en tekeningen. “Die heb ik gemaakt”, Lucas wijst naar een groot schilderij dat prominent in het midden van de gang hangt. Ook de kleurrijke meubels en de mooie lichtinval in de woonkamer vallen mij gelijk op. We nemen plaats aan de eettafel, en ik gooi mijn tas naast me neer op de tafel. Later tijdens ons gesprek blijkt dat deze handeling Lucas had geïrriteerd, omdat Lucas autisme heeft. Dat weet hij pas sinds een paar maanden, vertelt hij.Ook het bericht dat ik eerder vandaag stuurde blijkt achteraf ongelukkig gekozen te zijn: ‘ik ben er rond 15:00 uur’. De tijdsindicatie ‘rond 15:00’ was niet specifiek genoeg.
Queer artist
Omdat er op het Instagram account van Lucas ‘queer artist’ in de bio staat, stel ik een voor mijn doen ongebruikelijke eerste vraag, namelijk met welke voornaamwoorden Lucas aangesproken wil worden. Lucas geeft aan zich in geschreven teksten het prettigst te voelen bij de voornaamwoorden ‘die’ en ‘diens’.
Lucas heeft vanaf jongs af aan al gestruggled met diens gender en seksualiteit. Toen die werd geboren als meisje, was het enige wat die zeker wist: ik ben geen vrouw. Die dacht ‘gewoon dat die anders was’. Totdat die op diens twaalfde naar een aflevering van ‘De Wereld Draait Door’ keek, daar zaten twee jongens aan tafel die allebei transgender waren.
‘Transgender’ was toen nog geen bekend begrip. Maar na deze aflevering is het kwartje langzaam gevallen, en kwam Lucas op diens dertiende uit de kast als transgender. “Ik was toen nog best wel jong. Maar toch denk ik dat de mensen om mij heen eerder dan ik doorhadden dat ik trans was. Er werd vroeger namelijk standaard aan mij gevraagd of ik een jongen of een meisje was. Ik dacht toen dat dat voor iedereen een normale vraag was om te krijgen, later kwam ik erachter dat dat niet zo was”, vertelt Lucas.
Vanaf dat moment ging die ook naar school als ‘Lucas’ en is die in transitie gegaan. Ondanks dat die in Amsterdam op school zat, wist de schooldirectie niet goed hoe ze hiermee om moest gaan. Met gym vonden de meiden het ongemakkelijk als Lucas zich in de meisjeskleedkamer omkleedde, maar andersom vonden de jongens dat ook ongemakkelijk. Uiteindelijk moest Lucas zich daarom omkleden in iets dat leek op een bezemkast op de gang waarbij de deur niet op slot kon. De kast stond op de gang precies tussen de jongens -en meisjeskleedkamers in.
Gender-hokjes-denken
Toen mensen Lucas ineens tijdens en na zijn transitie ineens zien en aanspreken als ‘jongen’ of als ‘man’ voelde dat ook niet helemaal goed. “Toen ik in transitie ging wist ik alleen heel zeker dat ik geen vrouw ben. Maar waarom heeft iemand anders ons regels en kaders opgelegd om per se man of vrouw te zijn? Nadat ik in transitie ben gegaan ben ik mijzelf gaan identificeren als ‘non binair”, vertelt Lucas.
Een non-binair persoon is iemand die zich niet thuis voelt in de binairegendercategorieën man of vrouw. Het gaat erom dat we mensen niet aan de hand van hun biologische geslacht zomaar kunnen opdelen in kaders ‘mannen’ en ‘vrouwen’. Tussen man en vrouw zitten namelijk nog allerlei variaties. Genderfluid is een term voor mensen die zich niet altijd geheel man of vrouw voelen.
Een anekdote die het hokjes denken van mensen – en dan specifiek het gender-hokjes-denken – goed illustreert, is dat Lucas op diens zesde diens haar kort had geknipt. Toen die dit had gedaan kwamen er allemaal moeders naar diens moeder toe op het schoolplein om te melden dat die nu wel heel erg op een jongetje leek. “Als ik zulke verhalen hoor denk ik: wat maakt dat uit?” Terwijl Lucas diens zin probeert af te maken springt diens hond tegen Lucas aan en begint te blaffen.
Mede door diens jeugd heeft Lucas een fascinatie ontwikkeld voor mensen die in de ogen van de maatschappij ‘anders’ zijn. “Ik wil gewoon ander soort mensen tekenen dan de personen die in het biologieboek staan. Bijna niemand heeft namelijk zo’n ‘perfect’ lichaam. En ik kan me voorstellen dat veel mensen die níet zo’n lichaam hebben, denken dat ze daarom raar of anders zijn. Dat had ik zelf namelijk ook. Ik vind het fijn om mensen te choqueren en iets te tekenen wat mensen niet vaak zien, en om daar vervolgens een gesprek of harde discussie over te voeren. Mensen om mij heen vragen zich vaak af waarom ik bijna uitsluitend naakte mensen teken. Zij vinden het vaak té. Maar precies om die reden maak ik het juist.”
Kunstenaar zijn is geen ‘echt’ beroep
Na de middelbare school heeft Lucas eerst de opleiding ‘grafische vormgeving’ afgerond, en nu studeert die illustratie aan de HKU. De keuze voor een creatieve opleiding was geen verrassing voor het gezin. “Mijn broer heeft de fotografie-opleiding gevolgd aan de HKU. Mijn moeder heeft kunstgeschiedenis gestudeerd en ze heeft daarna ook nog een andere kunststudie afgerond. Mijn vader is inmiddels zes jaar geleden overleden, maar hij was de enige in het gezin die geen creatieve opleiding heeft gevolgd. Hij studeerde biologie. Door mijn vader ben ik eerst grafische vormgeving gaan studeren. Hij vond dat de kunstacademie geen écht vak is, en dat als ik later mijn eigen brood wilde verdienen, ik een ‘echt beroep’ moest leren”, aldus de HKU student.
En dit is precies hoe veel andere mensen ook denken over kunstopleidingen. “Als ik zeg dat ik aan de HKU studeer denkt iedereen altijd gelijk dat ik later een zwerver word”, grapt Lucas. “Sommige mensen vinden tekenen ‘wel leuk’, maar veel ouders hadden bijvoorbeeld toch liever gezien dat hun kind dokter was geworden, in plaats van kunstenaar. Dat is tenminste een ‘echt’ beroep”, voegt die sarcastisch toe.
Strenge toelating bij de HKU
Tijdens de grafische opleiding heeft Lucas veel geleerd, maar wat die leerde was wel vanuit het idee dat die later bij een bedrijf in loondienst zou komen. “Ik kon tijdens die opleiding geen vrije kunst maken. Ik maakte alleen producten die vervolgens gebruikt konden worden door bedrijven”, zegt Lucas bijna met walging in diens stem. Tijdens deze opleiding werd het idee dat die niet is gemaakt voor commerciële opdrachten alleen maar bevestigd.
Na deze vierjarige opleiding heeft Lucas zich ingeschreven voor illustratie aan de HKU. De toelatingseisen van de HKU zijn streng. Van alle studenten die zich hebben ingeschreven voor de opleiding wordt er uiteindelijk maar een kwart toegelaten. Om toegelaten te worden moest Lucas een portfolio aanleveren. “In dat opzicht heb ik wel iets gehad aan mijn opleiding daarvoor, want daardoor had ik al een flink portfolio opgebouwd. Er waren ook jongeren die geen vooropleiding hadden gevolgd, en daardoor maar een paar tekeningen konden aanleveren als portfolio. Dan word je bijna automatisch al niet toegelaten”, vertelt Lucas.
Naast het portfolio moeten de aankomend HKU-studenten ook een thuisopdracht maken, en een gesprek voeren over waarom zij de opleiding willen volgen. Uiteindelijk zijn er in Lucas’ jaar twee klassen van elk 15 studenten overgebleven uit deze selectie.
Leven in een bubbel
In diens werk wil Lucas mensen portretteren die je in het dagelijks leven zelf niet vaak tegenkomt. Het meeste van diens werk maakt die digitaal. Lucas heeft zelf diabetes daarom tekent die bijvoorbeeld vaak personen met een insulinepomp. Daar waar die bij de opleiding grafisch vormgeven diens creativiteit niet geheel kwijt kon, voelt die zich nu bij de HKU helemaal thuis. “Ik vind het gewoon heel leuk om nieuwe dingen te leren. Dat komt misschien ook omdat ik tijdens mijn middelbareschooltijd niet mezelf kon zijn omdat ik heel erg werd gepest om wie ik was, en omdat mijn vader toen heel ziek was. Op de HKU zijn mensen wél aardig tegen me. Echt bizar. Ik vind het heel leuk om met dezelfde soort creatieve mensen te zijn. Maar daardoor ben ik ook wel in een bubbel terecht gekomen. Ik hoop dat ik met mijn kunst ook mensen buiten mijn bubbel kan inspireren en hen aan het denken kan zetten.”
Op de vraag hoe die de mensen in diens bubbel zou omschrijven antwoordt die het volgende: “Ik zou het omschrijven als leuke mensen. Hele linkse, vrijdenkende types, waarbij gender en kleur niets uitmaakt. Soms vergeet ik daardoor dat dat niet op de hele wereld zo is.”
Voorbereiding op de kunstpraktijk
Volgens Vereniging Hogescholen voelen studenten zich in veel gevallen niet genoeg voorbereid op de kunstpraktijk en het zelfstandig ondernemerschap. Volgens Lucas wordt er op diens opleiding inderdaad niet veel gesproken en lesgegeven over de kunstpraktijk en de kans op een baan van de toekomstige kunstenaars. Maar, ondanks dat er tijdens de lessen niet veel aandacht wordt besteed aan de moeilijke arbeidsmarkt voor kunstenaars, is Lucas zich hier door diens eigen ervaring wel van bewust. Naast diens studie doet die opdrachten als freelance-kunstenaar. Freelancen is voor kunstenaars de meest voorkomende werkvorm. Uit onderzoek van het Centrum voor Beleidsstatistiek blijkt namelijk dat afgestudeerden aan creatieve opleidingen vaker als zelfstandige werken dan andere afgestudeerden. In 2020 voerde 63 procent van de kunstenaars in Nederland hun werkzaamheden uit als zelfstandige.Lucas diens kunstenaarschap is diens enige inkomen, en die zou hier momenteel niet van kunnen leven. Gelukkig woont die nog thuis, dus heeft die geen vaste lasten waarvoor die moet betalen.
Lucas merkt tijdens diens werk dat er vaak op diens neer gekeken wordt, omdat die ‘maar een kunstenaar is’. “Hoe jonger je bent hoe lastiger het is om ergens geld voor te krijgen. Bedrijven denken (of bluffen) dan dat je weinig kan. In het begin maakt denk ik elke kunstenaar daarom de fout om veel werk gratis te doen, vooral voor grote bedrijven. Nu heb ik vaak een uurtarief. Ik doe verschillende opdrachten, maar ik vind het wel belangrijk dat wat ik maak maatschappelijk relevant is. Mijn enige vaste opdracht die ik momenteel heb zijn de illustraties voor op de website www.fckyeah.nl. Dit is een seksuele voorlichtingswebsite voor jongeren. Dit doe ik wel op vrijwilligersbasis. Voor de rest heb ik soms losse opdrachten.”
SOA-kliniek
Ondertussen lopen we naar diens kamer op de bovenste verdieping. Het is een kleine, knusse kamer met één felgele muur. Aan elke muur in diens kamer hangen tientallen tekeningen en schilderijen die Lucas heeft gemaakt. Tussen deze enorme hoeveelheid kunstwerken, hangen ook werken die onderdeel waren van diens eerste expositie die hing in een SOA-kliniek. De kliniek wilde om het gebouw iets op te vrolijken kunstwerken die iets met intimiteit te maken hadden ophangen. Lucas was een van de kunstenaars die tijdelijk diens werk hier mocht laten zien.
Als tweede exposeerde Lucas diens kunst op het seksfestival bij poppodium Tivoli Vredenburg in Utrecht. Daar hing ook één illustratie van een persoon met een insulinepomp. “Er kwam tijdens de voorbereiding voor het festival een man naar me toe die zelf ook een insulinepomp heeft. Hij vertelde dat hij dit nog nooit ergens zo afgebeeld had gezien. Hij herkende zichzelf voor het eerst in zijn leven ergens in.” Terwijl Lucas dit vertelt wordt die, net als tijdens het festival, emotioneel. Met glazige ogen zegt die: “Dit soort reacties is precies waar ik het voor doe. Dat iemand het even leuk vindt om zichzelf te herkennen en erdoor geraakt is.”
Kans op een vaste baan is klein
Het is Lucas’ droom om later diens volledige inkomen met diens kunst te kunnen verdienen, maar die realiseert zich ook dat dit door de lastige arbeidsmarkt hoogstwaarschijnlijk niet gaat lukken. Uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) blijkt dat in de periode tot 2020 het persoonlijk bruto-inkomen van kunstenaars en andere werkenden met een creatief beroep meer toegenomen is dan dat van werkenden in het algemeen. Maar afgemeten aan het huishoudensinkomen is hun relatieve inkomenspositie niet of nauwelijks veranderd. Kunstenaars zijn daardoor gemiddeld negatiever over hun financiële situatie dan zelfstandig ondernemers uit andere sectoren.
“Omdat ik weet dat het voor kunstenaars onzeker is hoeveel zij kunnen verdienen met hun werk, vind ik het een erg fijn idee dat ik ook de opleiding ‘grafisch vormgeven’ heb afgerond. Als kunstenaar is de kans op en vaste baan met een vast, goed inkomen erg klein. Bedrijven zijn wel vaak opzoek naar een vaste grafisch vormgever. Ik denk dat ik om genoeg geld te verdienen later, ik een vaste baan als grafisch vormgever moet hebben, en mijn eigen kunst daarnaast moet maken”, aldus Lucas.
Het belangrijkste aspect aan kunstenaar zijn is voor Lucas dat die plezier beleeft aan het maken van illustraties, en dat die daarmee iets kan bijdragen aan de huidige maatschappij. “De kunst die ik maak heb ik zelf vroeger heel erg gemist. Iets waarin ik mijzelf kon herkennen. Als ik in de spiegel keek dacht ik altijd dat ik er raar uitzag, maar langzamerhand ben ik erachter gekomen dat bijna niemand er zo perfect uit ziet als in de schoolboeken. Ik wil anderen graag goed laten voelen in hun eigen lichaam, en laten zien dat het oké is.”
Terwijl Lucas diens hond tegenhoudt zodat die niet de voordeur uit rent, zeggen we elkaar gedag. Die doet de voordeur achter mij dicht, en ik loop langs de haven naar de bushalte honderd meter verderop. Ik bedenk me dat ik Lucas vergeten ben te vragen een mooie illustratie te maken van ons gesprek.
Wil je meer horen en zien over Lucas Braak, of over de andere vier jonge kunstenaars die onderdeel zijn van deze portretreeks? Kijk dan op de volgende Instagrampagina: https://www.instagram.com/artists_andstories_/