Elk jaar stelt uitkeringsinstantie UWV een ranglijst samen van de kansrijkste, én minst kansrijke, opleidingen met kans op een baan voor hbo’ers en academici. Ook in 2020 scoren de creatieve opleidingen weer hoog op de ladder van minst-kansrijke studies. Maar toch zijn er in 2020 bijna 20.000 studenten die op het Nederlandse hbo-kunstonderwijs (KUO) zitten. Wat maakt dat jongvolwassenen kunstenaar willen worden, terwijl de arbeidsmarkt krap is voor creatief opgeleiden? In deze portretreeks spreek ik zes kunstenaars van verschillende disciplines over hun gedrevenheid. Waar komt hun drive vandaan? En heeft de huidige arbeidsmarkt invloed op hun kunstenaarschap?
Op tien minuten loopafstand van station ’s-Hertogenbosch staat het studentengebouw waar Teun Eljon met zeven andere studenten woont. Hij heeft net zijn handen gewassen waardoor hij mij geen hand kan geven, maar hij heet mij van harte welkom in zijn nederige studentenstulpje. We lopen de trap op en gaan de eerste kamer aan de rechterkant van de hal in. In zijn kamer waar normaal gesproken waarschijnlijk maar één stoel staat nemen we plaats op twee bureaustoelen die midden in zijn kamer staan en de hele ruimte innemen. Verder staat er een tweepersoonsbed en een bureau. Veel meer dan dat past ook niet. In de hoek staat nog een gitaar en een muziekinstallatie. Als hij mij een glas water aanbiedt, vraagt hij of ik het erg vind om dit in een groot bierglas te krijgen. “Ik heb namelijk geen andere glazen. Nou, eigenlijk wel, maar die zijn vrij klein. Dus is een bierglas goed?”
‘Toen vond ik cabaret al magisch’
Eenmaal gesetteld gaat Teun met zijn benen over elkaar zitten, waardoor zijn blauw-roze Happy Socks onder zijn broek vandaan komen. Teun is opgegroeid in Hilversum, waar hij tot twee jaar geleden woonde. Een groot deel van zijn jeugd heeft bestaan uit naar het theater gaan. Zijn vader was (en is nog steeds) een groot cabaretfan. Tijdens oud en nieuw stond de oudejaarsconference standaard aan, en thuis werd er veel over cabaret gepraat. Vanaf Teuns’ tiende jaar nam zijn vader hem al mee naar het theater. “Toen vond ik cabaret al magisch. Op mijn elfde kende ik al een hele conference van Léon van der Zanden uit mijn hoofd. Die grap vertelde ik dan elke dag voor de klas op mijn basisschool.’
Op zijn elfde wist Teun al dat hij cabaretier wilde worden. Hij vond het toen al geweldig om in het theater te zitten. Als kind viel hij nogal op tussen alle volwassenen in het publiek, waardoor hij er door de cabaretiers constant werd uitgepikt. “Jan Jaap van der Wal trad op bij Toomler, en hij had het in zijn show de hele tijd tegen en over mij. Daarna kwam Daniël Arends, en hij had niet per se het idee dat hij heel lief en begripvol tegenover mij moest zijn. Sterker nog, hij ging juist expres zijn smerigste, vunzigste seksverhaal ooit vertellen. Mijn ouders schaamden zich kapot. Mijn moeder zat met haar handen voor haar gezicht en kon niet wachten tot het voorbij was. Daarna zijn we een tijdje niet meer naar Toomler geweest”, zegt Teun grappend.
Hij is zelfs een keer door Najib Amhali vanuit het publiek het podium op getrokken toen Teun aan hem vertelde dat hij ook cabaretier wilde worden. “Ik had natuurlijk totaal geen goede grappen en ik had ook niks voorbereid. Als klap op de vuurpijl kreeg ik ook de microfoon niet uit de standaard. Ik stond dus op mijn tenen slechte grappen te verkondingen. Amhali heeft mij daarna ook goed duidelijk gemaakt dat mijn grappen ‘niet best’ waren. Drie maanden later werd ik weer uit het publiek gehaald. Toen kreeg ik wél de microfoon uit de standaard, en dat bleek een betere opening te zijn.”
Bachelor of Cabaret
Zijn eerste cabaretvoorstelling schreef Teun in zijn eindexamenjaar. Na de middelbare school was daarom de keuze voor de opleiding ‘cabaret’ geen verrassing. Destijds bezocht hij meerdere open dagen. Maar omdat theater een veelzijdig domein binnen de podiumkunsten is, kwam Teun bij alle theateropleidingen vooral veel dans, zang en acteren tegen, en geen cabaret.
Uiteindelijk heeft Teun daarom gekozen voor de Bachelor of Cabaret aan de Koningstheateracademie Den Bosch. Bij deze opleiding draait het (zoals de naam al doet vermoeden) uitsluitend om cabaret. Na de inschrijving stonden hem een aantal pittige auditierondes te wachten. Omdat hij tijdens de coronapandemie auditie heeft gedaan, was de eerste ronde een online videoronde. “Je moest hiervoor vijf minuten aan materiaal opsturen. Ik heb toen vijf minuten stand up comedy gedaan en ingestuurd. Ik heb dat toen opgenomen in een klein theater in Hilversum. Het was best wel gek om stand up comedy op te nemen op video, omdat ik de video zo vaak kon opnemen als ik wilde. Het spontane ging er hierdoor vanaf. Ook had ik geen publiek dat om mijn grappen kon lachen. Of juist níet erom kon lachen”, zegt hij met een knipoog.
Teun moest tijdens deze auditieronde ook een bestaand nummer opnemen
en opsturen. “Ik begeleidde mezelf tijdens dit nummer op de piano. Ik kan eigenlijk niet zo goed zingen, dus ik dacht: als ik ook een muziekinstrument bespeel valt dat misschien minder op.”
Blijkbaar hadden de (zang)talenten van Teun toch indruk gemaakt, want hij mocht door naar de tweede auditieronde. Dit was een fysiek auditie- weekend, waarbij de auditanten een aantal lessen kregen en mochten werken aan hun auditie. Op de zondagavond van dit weekend moest iedereen auditeren. Deze audities duurden in totaal vier uur.
“Na de audities werden er individueel mensen uit het lokaal gehaald. Dit waren de spannendste minuten van mijn leven. De mensen die niet apart werden genomen, waaronder ik, werden in een ander lokaal neergezet. Uiteindelijk bleek dat wij de auditie allemaal hadden gehaald. De mensen die eerder apart uit de klas werden gehaald hadden waren juist niet geslaagd voor de auditie. Wij dachten juist dat dit andersom was, dit was echt één grote mindfuck”, terwijl Teun dit vertelt herbeleeft hij dat moment en is de spanning van toen te voelen.
Passie voor cabaret
In totaal hebben er in Teuns’ jaar zestig mensen auditie gedaan voor de cabaretopleiding, waarvan er uiteindelijk veertien zijn toegelaten. De toekomstige cabaretier zit nu in zijn tweede jaar van de opleiding, en hij vindt het erg zwaar: “Ik heb vier dagen per week fysiek les. Mijn lesdagen beginnen om 10:15 uur en eindigen vaak pas in de avond rond 20:00 uur. Na de lessen ben ik eigenlijk ook altijd bezig met mijn studie. Of ik ben bezig met huiswerk, of ik ga ergens iets drinken met mijn klas, waar het altijd over cabaret gaat. Omdat er zo weinig mensen in mijn klas zitten zijn we allemaal erg hecht. Het is eigenlijk onmogelijk om naast deze opleiding andere verplichtingen te hebben”, vertelt de student.
Als ik hem vraag hoe hij de studie volhoudt, verschijnt er een lach op zijn gezicht. “Cabaret is de passie van iedereen die deze opleiding volgt. We vinden het allemaal geweldig om met cabaret bezig te zijn. De lessen en het huiswerk zijn daarom ook geen straf. Wel is het erg heftig: iedereen wil de grappigste en de leukste zijn. Mijn hoofd zit na een dag vaak helemaal vol van alle indrukken, waardoor ik soms als ik thuiskom een uur lang op mijn bureaustoel voor me uit staar om alles te verwerken. Maar uiteindelijk is het me allemaal meer dan waard”, aldus Teun.
Tijdens de opleiding ontwikkelen de studenten vooral hun eigen cabaretshows. Deze shows zijn enkel gekaderd met een aantal richtlijnen en een deadline, maar voor het overige kunnen de studenten de show vrij invullen. Ondanks deze vrije invulling zijn er ook vier kernvakken: zang, schrijven, theateratelier en acteurstraining.“In de eerste twee jaar van de opleiding zijn wij ons vooral breed aan het oriënteren. Het advies is ook om zoveel mogelijk nieuwe dingen uit te proberen, en juist zo min mogelijk te doen wat we al vaker gedaan hebben. Voordat ik aan deze opleiding begon wilde ik heel graag stand up comedian worden. Maar in de afgelopen twee jaar heb ik maar één keer ‘gestand-upped’. Ik heb juist heel veel nieuwe dingen geprobeerd. Ik heb bijvoorbeeld een mimevoorstelling en een zangprogramma gemaakt. Iets waarvan ik van tevoren dacht dat ik nooit zou doen”, zegt Teun.
Mannenwereld
Uit cijfers tot 2020 van het Centraal Bureau voor de Statistiek blijkt dat bijna 60 procent van de kunstenaars in Nederland man is. Ook de wereld van cabaretiers staat bekend als een mannenwereld. Bij Teun zitten er acht meiden en vier jongens in de klas. Maar ondanks dat er dus juist meer vrouwen de opleiding volgen, zijn er in Nederland toch meer bekende mannelijke cabaretiers dan vrouwelijke. “Ik merk dat er in mijn klas vooral bij de vrouwen zelf een soort schuchterheid heerst. Ook als zij precies dezelfde grap als een man maken, denken ze vaak: ‘Ik ga met mijn materiaal nooit zo grappig worden als een man.’ Ik ben het hier niet mee eens. Ik denk wel dat de cabaretierwereld een harde wereld is, waarbij je als man én als vrouw zijnde tegen een stootje moet kunnen.”
‘Met alleen grappig zijn kom je er niet’
Als ik Teun vraag of het beroep ‘cabaretier’ aan te leren is, antwoord hij met “ja en nee”. Voordat hij zijn antwoord verder toelicht loopt hij naar de keuken om zijn glas water opnieuw te vullen. “Ik geloof er wel in dat er iets is als talent. Talent kan je niet aanleren, maar ik denk wel dat je talent kunt sturen en verrijken door middel van deze opleiding. Je kunt ook een talent ontdekken, door juist heel veel uit te proberen tijdens deze studie. Je bouwt bij ons een enorme gereedschapskist aan vaardigheden op. In het begin was zang niet mijn beste kant, maar nu ik twee jaar zangles heb gehad ben ik daar ook veel beter in geworden.”
Maar naast het talent dat je moet hebben, is de Bachelor of Cabaret ook heel hard werken. “Met alleen grappig zijn kom je er niet. Je kan heel grappig zijn van jezelf, maar je kan niet anderhalf uur uit jezelf grappig zijn. Daarvoor moet je aan de bak, en werken aan je show. Cabaretier zijn is voor mij de potentie hebben om iets te zien wat anderen niet zien. En de kunst is om daar iets grappigs uit te halen. Een fascinatie hebben voor iets, waarvan andere mensen niet begrijpen waarom dat geniaal is. Mijn huisgenoot die ook de cabaretopleiding doet, weet bijvoorbeeld alles over de Efteling. Hij heeft daar een grote passie voor. Mijn fascinatie ligt bij taal. Ik hou van taal een mooie woorden. Deze fascinatie leer ik tijdens mijn opleiding op allerlei verschillende manieren inzetten. Bijvoorbeeld door nummers te schrijven, waarin ik mijn passie voor taal kwijt kan. Het talent voor cabaret zit in het oppikken van alledaagse dingen en daar de waarde voor een grap in zien. Een gedachtegang waarvan je daarna denkt: deze gedachtegang was het denken en het herhalen waard”, aldus de cabaretier in opleiding.
Sociale media
Met de opkomst van sociale media ziet Teun een bijzondere ontwikkeling. “Door apps zoals TikTok worden veel ‘grappenmakers’ – hij vindt ‘cabaretier’ een te groot woord – op slag beroemd door één video die viraal gaat. Denk bijvoorbeeld aan de iconische video van ‘Hi Marco prima’, die bijna iedereen in Nederland kent. Door sociale media kunnen mensen in één klap het publiek vinden met een gelukstreffer. Maar het is daarna wel moeilijk om dat publiek vast te houden. Het publiek kent je dan namelijk van die ene goede grap, maar die kan je niet eindeloos blijven herhalen. Dan is het dus hopen op nog een gelukstreffer die je publiek aanspreekt. Dit wordt in stand gehouden door de extreem geringe lengte van video’s die op TikTok populair worden en worden gepusht. In een video van 7 seconden kan je niet je persoonlijkheid etaleren, je kan zo mogelijk alleen een goeie grap vertellen. Daardoor moet je, als je begint bij dit soort apps vertrouwen op gelukstreffers”, zegt Teun.
“Mijn opleiding leert je om niet te vertrouwen op een gelukstreffer. Ik leer juist een duurzamere manier van creëren die geheel eigen is en daardoor herkenbaar. Iedereen ontwikkelt een persoonlijke stijl die een publiek aanspreekt. Mensen zoeken je daardoor niet op vanwege je ene grap, maar vanwege je stijl. Het spreekt mensen aan hoe jij persoonlijk bent, denkt en maakt. Het gaat dan niet om een enkele grap je ooit hebt gemaakt. De kans dat je op slag beroemd wordt zoals de TikTok-grappenmakers is een stuk kleiner, maar de kans dat mensen een jaar nadat ze je gezien hebben nog weten wie je bent is een stuk groter”, aldus Teun.
Op de opleiding Cabaret is er ook een vak genaamd ‘zakelijke training’, waarbij de studenten zichzelf leren plaatsen in de arbeidsmarkt. In het eerste jaar heeft Teun tijdens dit vak vooral geleerd hoe het praktisch werkt om cabaretier te zijn. “Vroeger was het genoeg om een cabaretfestival te winnen, maar wij leren dat dat nu niet meer het geval is. Je moet nu juist zelf achter heel veel dingen aan: speelplekken, regie, decor, et cetera. Het is nog steeds handig als je een festival wint omdat je dan meteen op de radar bij programmeurs, maar het is niet meer gegarandeerd dat je ook gelijk een glansrijke loopbaan in de pocket hebt”, zegt Teun.
Impact coronacrisis
De theatersector is in grote mate afhankelijk van publieksinkomsten en is daarom in zijn geheel hard getroffen door de coronacrisis. Volgens de Cultuurmonitor heeft de coronacrisis verschillende knelpunten in het systeem van de podiumkunsten en culturele financiering aan het licht gebracht. Vrije producenten zagen de grootste krimp in hun eigen inkomsten, namelijk een daling van 94 procent. De inkomsten van mensen uit het muziektheater zijn gedaald met 81 procent, dat van dansers met 78 procent en dat van theater in het algemeen met 67 procent. Cabaret valt onder het laatste percentage.
De cabaretstudenten worden er tijdens hun opleiding op voorbereid dat zij hoogstwaarschijnlijk als zzp’er aan de bak moeten. Het onderzoek van de Cultuurmonitor bevestigt dit. Bij de podiumkunsten is tussen 2010 en 2019 het aantal zelfstandigen met 89 procent toegenomen. Daarnaast is de kans dat de studenten gelijk na hun studie aan het werk kunnen als cabaretier praktisch nihil. “We hebben tijdens de lessen veel actieve discussies ook over het zijn van een kunstenaar anno nu en de lastig de arbeidsmarkt voor kunstenaars, vooral na corona,” vertelt Teun. “Wij leren van docenten dat we pas na minimaal acht jaar na deze opleiding werkzaam zullen zijn als cabaretier. Je hebt namelijk gewoon groeitijd nodig. In het tweede jaar van de studie moeten we daarom een ondernemingsplan schrijven, voor een onderneming waarmee je een vast inkomen zou kunnen verdienen naast het zijn van cabaretier. Ik wil bijvoorbeeld congressen gaan hosten en gitaarles gaan geven. Het zijn ideeën die wel iets artistieks hebben, maar ook commercieel zijn om geld mee te kunnen verdienen”, zegt hij.
Grenzen van een grap
Verder krijgen de studenten les over de grenzen van een grap en de grenzen humor. Ik vraag hem of hij de klap die Will Smith tijdens de Oscaruitreikingen aan Chris Rock gaf -naar aanleiding van een grap over zijn vrouw – te ver vond gaan. “Ik vond het wel heel grappig dat het conflict meteen was afgedaan met die klap. Chris Rock had een klap gekregen voor zijn (foute) grap, dus hij hoefde de media geen represailles meer te nemen door hem te cancellen. In dat opzicht ben ik ben blij dat dit incident de cancelcultuur omzeilde. Maar er zit absoluut een grens aan humor en ik ben totaal geen fan van fysiek geweld. Ik heb zelf de simpele overtuiging: een grap moet altijd leuker zijn dan dat deze kwetsend is.”
Terwijl ik de laatste slok water uit mijn bierglas neem zegt Teun schouderophalend: “maar wat weet ik er eigenlijk van, ik ben maar een student.” Met deze ironische woorden sluiten wij ons gesprek af. Terwijl ik naar beneden loop roept Teun mij vanaf de trap nog een aantal woorden toe die lijken op een ‘gedag’. Hij moet zich haasten want hij moet eigenlijk al een half uur in zijn les zitten. Onderweg in de trein naar huis vraag ik me af wanneer ik naar zijn eerste show kan.
Wil je meer horen en zien over Teun Eljon, of over de andere vier jonge kunstenaars die onderdeel zijn van deze portretreeks? Kijk dan op de volgende Instagrampagina: https://www.instagram.com/artists_andstories_/