Schone lucht is essentieel voor onze gezondheid, en daarom zet Nederland zich ook steeds meer in om de luchtkwaliteit te verbeteren. Echter blijkt uit onderzoek van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) dat de lucht in Nederland nog steeds niet voldoet aan de normen die nodig zijn om gezondheidsrisico’s te voorkomen. Ongeveer 4% van de Nederlandse bevolking ondervindt gezondheidsklachten door milieufactoren, waarbij luchtvervuiling de grootste oorzaak is. Ook de gemeente Utrecht neemt actief maatregelen om de luchtkwaliteit in de stad te verbeteren, dit gebeurt onder andere door de invoering van een milieuzone in het centrum van Utrecht.
Strengere Emissieklassen en de Weg naar 2025
De invoering van de milieuzone vond plaats op 1 juli 2007. Vanaf toen mochten dieselvrachtauto’s die niet voldeden aan de minimale emissieklasse van 4 het centrum van Utrecht niet meer in. De emissieklasse van een voertuig geeft aan hoeveel schadelijke stoffen het voertuig uitstoot: hoe hoger de klasse, hoe minder uitstoot de auto veroorzaakt. Waar de milieuzone aanvankelijk alleen gold voor vrachtverkeer, zijn de regels door de jaren heen steeds meer aangescherpt en uitgebreid tot personenauto’s. De volgende stap is een zero-emissiezone, gepland voor januari 2025. Dit houdt in dat bestel- en vrachtauto’s die vanaf 2025 nieuw gekocht zijn alleen de emissiezone binnen mogen treden als ze geen schadelijke stoffen uitstoten.
Vanaf april 2021 was er een verhoging van minimale toegestane emissieklasse voor personen- en bestelauto’s van 3 naar 4. Het strenger maken van de emissieklasse moet helpen om de luchtkwaliteit in de binnenstad van Utrecht te verbeteren. Onderzoek van TNO uit 2024 stelt dan ook dat een verhoging van de emissieklasse tot een sterke afname van schadelijke uitstoot, zoals NOx en fijnstof leidt. Het effect van de Milieuzone in Utrecht op de lange termijn is al eerder getoond door het DUIC in 2016, waarbij diverse meetpunten in de stad het stikstofdioxide hebben gemeten tussen 2011 en 2015. In de visualisatie is een snellere daling te zien van het stikstofdioxide in de binnenstad ten opzichte van buiten de milieuzone. De vraag is of dit ook terug te zien is in data van dit onderzoek.
Fijnstofmetingen voor en na de Emissieklasseverhoging
Metingen vanuit het project ‘Snuffelfiets’, onderdeel van ‘Samen Meten Utrecht’, bieden inzicht in de hoeveelheid fijnstof (PM2,5) die rond die periode aanwezig waren in de stad. Uit een analyse van de fijnstofdata uit 2020 en 2022, dus vóór en ná de verhoging van de minimale emissieklasse, blijkt dat er na deze maatregel geen daling in fijnstofconcentratie zichtbaar is en deze zelfs lijkt te zijn gestegen. Hoewel het niet uit te sluiten is dat dit kan komen door overige factoren van buitenaf, zoals coronaregels die toen gehandhaafd werden of weersomstandigheden, kan er niet aangetoond worden dat milieuzones het gewenste effect hebben bereikt.
Boetebeleid en Effectiviteit
De handhaving van de milieuzone is daarnaast cruciaal voor het succes ervan. De gemeente Utrecht gebruikt camera’s en scanauto’s om voertuigen te controleren die de zone binnenrijden. Als een voertuig niet voldoet aan de vereiste emissieklasse, ontvangt de eigenaar automatisch een boete. De boetebedragen zijn door de jaren heen verhoogd: aanvankelijk bedroegen ze €230 voor vrachtverkeer en €90 voor personenauto’s, maar inmiddels zijn ze gestegen naar respectievelijk €280 en €110. Toch heeft deze stijging niet geleid tot een grote daling in het aantal overtredingen, het aantal uitgeschreven boetes is vrijwel gelijk gebleven.
Om die reden zal misschien gedacht worden aan een effectiever boetebeleid. Maar misschien ligt het probleem eerder dat de gemeente onvoldoende geïnvesteerd heeft in schone technologieën en vergroening. Wat in ieder geval duidelijk is, is dat niet alle Utrechters zitten te wachten op een verdere verscherping van de regels. Zo zegt Gerrit Keunen tegenover het AD; ”Maar ik heb geen keuze, ik woon er in en kan geen kant op. De overheid ontzegt me nu de toegang tot mijn huis met mijn auto” (Steinberger, 2021). Daarom zal er nog meer onderzoek moeten zijn om de maatregelen te waarborgen.
Conclusie: Wat komen we te weten?
Hoewel de milieuzone in Utrecht gericht is op het verbeteren van de luchtkwaliteit, blijkt het effect op fijnstofniveau beperkt en moeilijk aantoonbaar. Externe factoren, zoals coronamaatregelen en weersomstandigheden, maken het lastig om harde conclusies te trekken. Dit benadrukt de noodzaak van aanvullende maatregelen, zoals een verbeterd boetebeleid, meer investeringen in schone technologieën, en verdere vergroening van transport. Met de invoering van een zero-emissiezone in 2025 zet Utrecht een belangrijke stap, maar structureel onderzoek blijft nodig om de effectiviteit van deze maatregelen te waarborgen. Samen kunnen we werken aan een schonere toekomst.
Verantwoording
Het project ‘Snuffelfiets’ is een project vanuit ‘Samen Meten Utrecht’ waar burgerwetenschappelijke metingen worden gedaan van de luchtkwaliteit (fijnstof). Door middel van een meetkastje op de fiets kunnen burgers in Utrecht al fietsend fijnstof opmeten van de stad.
Om het effect van emissieklasse 3 naar 4 op het fijnstofniveau te bepalen is onder andere gebruik gemaakt van de Snuffelfietsdata via CKAN. Deze dataset geeft een aantal gemeten punten weer in één week. Per gemeten punt is onder andere het fijnstofniveau af te lezen.
Voor dit onderzoek zijn de gegevens van maart en april van de jaren 2020 en 2022 gedownload. De keuze voor deze maanden is vanwege de soortgelijke temperaturen in beide jaren. De keuze voor de jaren is gebaseerd om duidelijk het verschil in fijnstofconcentratie in kaart te brengen vóór en na april 2021. Daarnaast gaat de data van snuffelfiets niet verder terug dan 2020.
Vervolgens hebben wij de coördinaten gefilterd om alleen de data binnen de milieuzone van Utrecht te behouden. Hiervoor hebben wij een GeoJSON-bestand van de gemeente Utrecht gebruikt, waarin de grenzen van de milieuzone zijn vastgelegd.
Het Python-script dat wij hebben ontwikkeld, was zo opgebouwd dat wij de naam van de datasheet konden invoeren. Het script verwerkte de data en vergeleek de coördinaten met de milieuzone. Coördinaten buiten de milieuzone werden automatisch verwijderd, zodat enkel de gemeten punten binnen de relevante zone overbleven. Deze aanpak zorgde voor een gerichte dataset, specifiek voor de milieuzone van Utrecht.
Op basis van dit script is een gemiddelde uitgerekend van alle punten van fijnstof in één week. De gemeten punten variëren tussen 1000 en 5000. Gezien de hoge hoeveelheid punten wordt gehoopt een goed algemeen beeld te krijgen van het fijnstofniveau over de week. Al deze punten van april tot maart van 2020 en 2022 zijn in beeld gebracht door middel van een grafiek.
Verder hebben we middels deskresearch gekeken naar de verschillende maatregelen en aantal boetes binnen de milieuzones in Utrecht en hebben we deze door middel van visualisaties in kaart proberen te brengen. De meeste data hebben we verkregen vanuit de website van de gemeente Utrecht, waardoor deze ook als betrouwbaar gezien kunnen worden. De data over het aantal boetes is verkregen vanuit een artikel geschreven door RTV Utrecht, de regionale omroep van provincie Utrecht. Waar zij de data vandaan hebben gehaald is verder niet duidelijk, waardoor er een kanttekening gemaakt kan worden over hoe accuraat deze is.
Door Ying-Zi Pan, Martijn van den Berg en Ali Oguz
