In Nederland sterven jaarlijks zo’n 11.000 mensen vroegtijdig door de gevolgen van luchtvervuiling, waarbij fijnstof in 80% van de gevallen de belangrijkste oorzaak is (TNO, 2024). Wat opvalt, is dat wijken in Utrecht met een hoger gemiddeld inkomen vaak juist een hogere fijnstof concentratie hebben. Maar hoe kan dat? In dit artikel worden de factoren uiteengezet die het verschil in fijnstofconcentratie tussen de wijken Vleuten-De Meern en Overvecht kunnen verklaren.
Wat is fijnstof nou eigenlijk en welk effect heeft het op de gezondheid?
Fijnstof zijn alle kleine onzichtbare deeltjes in de lucht. Deze deeltjes worden vaak ingedeeld op basis van hun grootte in diameter. Zo zijn er verschillende soorten (Atlas leefomgeving, z.d). Tijdens dit onderzoek zijn alleen de deeltjes kleiner dan de grootte van 2,5 micrometer onderzocht, ook wel PM2,5 genoemd. Veel onderzoeken hebben verbanden aangetoond tussen de blootstelling van fijnstof aan meer ziekenhuisopnames en vroegtijdig sterfte (New South Wales Ministry of Health, z.d.). Het kan voor de inwoners van Utrecht daarom interessant zijn om meer inzicht te krijgen over het fijnstof niveau in hun wijk en hoe dit in verband staat met de financiële status van de wijk.
Om meer inzicht te kunnen krijgen in het fijnstofniveau bestaat project snuffelfiets. Dit is een project wat georganiseerd is door Samen Meten Utrecht samen met de gemeente Utrecht en actieve inwoners. Deze kunnen met behulp van een sensor aan de fiets data verzamelen over de mate van fijnstof in hun wijk.
Verhouding tussen fijnstof en inkomen in wijken Utrecht.
Figuur 1 laat het gemiddelde inkomen en de fijnstof concentratie in de verschillende wijken van Utrecht zien. Er lijkt een duidelijk patroon te zijn, waarbij wijken met een hoger gemiddeld inkomen, zoals Vleuten-De Meern, vaak ook een hogere fijnstof concentratie vertonen. Dit contrasteert met wijken met een lager inkomen, zoals Overvecht, waar de fijnstof concentratie over het algemeen lager is. Om verklaringen te vinden voor de verschillen in fijnstof in de wijken Vleuten-De Meern en Overvecht is nader gekeken naar de mogelijke onderliggende factoren die ook betrekking hebben op het inkomen.
Figuur 1: het gemiddeld inkomen en concentratie fijnstof in Utrechtse wijken
Waarom zijn de fijnstof concentraties hoger in Vleuten-De Meern?
De infographic (figuur 2) toont een aantal belangrijke factoren die het verschil in fijnstof concentraties tussen Vleuten-De Meern en Overvecht verklaren:
Figuur 2: factoren voor fijnstof in Vleuten-de Meern en Overvecht
Houtstook: het verschil in type woningen
In Vleuten-De Meern bestaat maar liefst 84% van de woningen uit tussenwoningen, hoekwoningen, twee-onder-een-kapwoningen en vrijstaande huizen. Deze woningtypen zijn doorgaans voorzien van voorzieningen zoals schoorstenen en houtkachels, waardoor houtstook hier vaker voorkomt. Dit kan bijdragen aan hogere fijnstofconcentraties in Vleuten-De Meern. In Overvecht een wijk met veel huishoudens met een lager inkomen, bestaan de meeste woningen uit flats. Deze flats hebben vaak geen voorzieningen voor houtstook. Echter, wordt door de gemeente Utrecht wordt het stoken op hout ontmoedigt en biedt sinds 2021 de mogelijkheid om houtkachels te laten verwijderen (NOS, 2024).
Autobezit: meer verkeer in Vleuten-De Meern
In Vleuten-De Meern heeft 93% van de huishoudens één of meerdere auto’s (Gemeente Utrecht, 2023), terwijl dat in Overvecht slechts 58% is. Dit verschil in autobezit kan deels verklaren waarom er in Vleuten-De Meern meer fijnstof in de lucht is. Bovendien ligt Vleuten-De Meern dicht bij drukke verkeersaders, zoals de A12 en N198, wat het verkeer verder verhoogt en de concentratie van fijnstof versterkt.
Gebouwtypen en luchtvervuiling: Naast houtstook en verkeer, spelen ook gebouwen een rol in de concentratie van luchtvervuiling (Hang, J., et al., 2015). Volgens het CBS (2001) wonen huishoudens met een lager inkomen vaak in flats, die meestal hoger zijn. Hoge gebouwen zorgen voor meer afscherming van luchtvervuiling, doordat ze de luchtstroom beperken. Overvecht bestaat grotendeels uit hoge gebouwen, zoals flats, wat kan helpen om vervuiling af te schermen. Terwijl de lage gebouwen in Vleuten-De Meern dit effect minder hebben.
Kortom, de hogere fijnstof concentraties in Vleuten-De Meern in vergelijking met Overvecht kunnen worden verklaard door een combinatie van factoren, zoals het type woningen, het gebruik van houtstook, de mate van autobezit en de nabijheid van drukke wegen. Deze factoren hangen nauw samen met het inkomensniveau: een hoger inkomen vergroot de kans op het bezitten van meerdere (elektrische) auto’s, het wonen in een laagbouw woning en de mogelijkheid om hout te stoken. Dit kan verklaren waarom wijken met een hoger inkomen doorgaans hogere fijnstof concentraties vertonen.
Snuffelfiets is een innovatief project waarbij vrijwilligers een belangrijke rol spelen in het verzamelen van data over luchtkwaliteit en omgevingsfactoren. De deelnemers fietsen met sensoren uitgeruste fietsen tijdens hun dagelijkse ritten, zoals woon-werkverkeer of recreatieve tochten. Deze sensoren meten verschillende gegevens, waaronder fijnstofconcentraties (bijvoorbeeld PM10), temperatuur en luchtvochtigheid.
De verzamelde data bieden waardevolle inzichten in lokale luchtvervuiling en de verspreiding van fijnstof, wat essentieel is voor onderzoek naar de effecten van bijvoorbeeld verkeer, weersomstandigheden en vuurwerk op de luchtkwaliteit. Door de inzet van vrijwilligers en hun dagelijkse fietsroutes wordt op een laagdrempelige manier een grote hoeveelheid data verzameld, die gebruikt wordt om beleid en initiatieven te ondersteunen gericht op een schonere en gezondere leefomgeving.
Gemiddeld inkomen per wijk
Om de inkomensverdeling in Utrecht beter te begrijpen, hebben we data van het CBS gebruikt. Hierbij hebben we gekeken naar het gemiddelde inkomen per huishouden en per inwoner, uitgesplitst per wijk. Voor deze analyse hebben we de meest recente beschikbare cijfers uit 2022 genomen. Deze data biedt een interessante en betrouwbare basis om trends en verschillen tussen wijken te visualiseren en er conclusies uit te trekken. Het geeft ons een kijkje in hoe de welvaart verdeeld is over de stad en vormt de basis voor verdere inzichten in deze blog.
Snuffelfietsdata: de luchtkwaliteit op de fiets
Voor het onderzoek naar luchtkwaliteit in Utrecht hebben we gebruikgemaakt van de zogeheten snuffelfietsdata, afkomstig van het CKAN-platform. We kozen specifiek voor de data van december 2022. Waarom? In de koudere maanden wordt er vaak meer gestookt, wat kan leiden tot hogere concentraties fijnstof in de lucht. Dit maakt het extra interessant om te kijken of er verschillen in fijnstofniveaus zijn tussen wijken met hogere en lagere inkomens.
De dataset biedt een uniek inkijkje in de routes die fietsers in Utrecht hebben afgelegd. Om de privacy van de fietsers te waarborgen, is gebruikgemaakt van een bewerkte versie waarin de eerste en laatste 50 meter van elke route zijn weggeknipt. Dit zorgt ervoor dat de meetpunten minder specifiek zijn. Bovendien blijkt dat veel fietsers dezelfde routes fietsen, wat een mooi overzicht geeft zonder dat individuele bewegingen te herleiden zijn.
Geschreven door Janat Ali, Milan Beijl, Ben Riemens & Beaudine Teunis.
