Veel mensen weten niet dat het een optie is: een fotograaf inhuren tijdens de begrafenis. Maar de eerste keer dat Gerrieke fotografeert bij een uitvaart beseft ze: dit is een bijzondere manier van rouwverwerking. ‘Veel mensen schrikken alleen al bij het idee, maar het is niet meer zo ruw en luguber als dat het vroeger was.’

Rouwfotografie

Wanneer iemand overlijdt denk je niet snel aan het vastleggen van de begrafenis, crematie of dienst. Jij en je naasten zijn op dat moment op je kwetsbaarst en fotografie doe je alleen op vrolijke momenten, toch? Afgeleid worden door een flits, hoezo zou je daar überhaupt voor kiezen? Dat was ook wat er in het hoofd van Julia (24), haar ouders en broertje omging, tijdens het voorstel van de begrafenisondernemer een dag na het overlijden van haar zus. “We hadden geen idee wat we ons erbij voor konden stellen, dus dachten: liever niet.”

Toch slaan ze het aanbod niet gelijk af. Sterker nog: ze maken gebruik van een fotograaf én videograaf. “Dan hebben we het maar, dachten we. We kunnen het altijd nog weg gooien als we er niks van vinden en er niks mee willen doen.”

Postmortale fotografie

Dat de begrafenisondernemer van Julia het voorstelt is niet heel verassend. Het aantal fotografen in Nederland is in de afgelopen jaren flink gegroeid, blijkt uit cijfers van de Kamer van Koophandel. Het aantal inschrijvingen bij de KVK is sinds 2018 met 34 procent gestegen in 2023. Een speciale en groeiende tak van fotografie, is de uitvaartfotografie.

Het fotograferen van overledenen bestaat al honderden jaren en werd geïntroduceerd in de Victoriaanse tijd (1837-1901), als postmortale fotografie. Oftewel fotografie na de dood. Door de hoge kindersterfte en het gebrek aan antibiotica was de dood een belangrijk onderdeel van ieders leven. Een foto was het enige concrete aandenken dat ze van de overledene nog hadden.

Postmortale fotografie werd vooral gebruikt door rijken Europeanen die zo hun overleden familieleden – veelal kinderen – herdachten en de foto’s op te sturen naar verre familie die niet aanwezig was op de begrafenis. De mensen op de foto’s zagen er redelijk normaal en levend uit. Maar de hangende bloemen, dode vogel en stokjes in de ogen om ze open te houden, gaven de vertaling dat de persoon al overleden was.

Bespreekbaar

Postmortale fotografie was een onderdeel van het rouwritueel in die tijd. De foto stond voor de laatste fase van een mensen leven, namelijk als overledene. In de twintigste eeuw kwam hier verandering in. Door de komst van medicijnen nam de levensduur toe en werd de dood in de handen gelegd van uitvaartondernemers en verzekeraars. De dood raakte op de achtergrond en werd gezien als verboden. Er kwam een taboe op rouwen, en zo raakte dus ook postmortale fotografie op de achtergrond.

In de twintigste eeuw kreeg rouwfotografie zijn terugkeer, nadat het rond 1960 uit de taboesfeer werd getrokken. Het werd gebruikt bij Elvis Presley in 1977 en bijvoorbeeld bij de Nederlandse acteur Jos Brink in 2007. Maar ook de gewone burger staat er vandaag de dag meer voor open, aangezien het aantal rouwfotografen groeit. Want Rouwfotografie is niet meer zo luguber als dat het in de 19^e eeuw wordt afgebeeld.

Gerrieke is rouwfotograaf in Veenendaal en is begonnen met het fotograferen van deze intieme en kwetsbare momenten tijdens de begrafenis van haar eigen oma, in augustus 2022. Samen kijken we naar de foto’s die zij gemaakt heeft, zoals de foto hieronder.

Beluister hier de audio: · Gerrieke over de uitvaartfoto’s

Vermijden

Volgens psycholoog Iva Pervan, van Pervan Psychology, kunnen vormen van rouwfotografie een toevoeging zijn op het rouwproces, maar het kan ook voor een negatief effect zorgen. “Als bij mensen de rouwverwerking niet op een natuurlijke manier ondergaan en er op lange termijn klachten van ondervinden, noemen we dat onverwerkte rouw. Soms gebruiken mensen dan de foto’s die gemaakt zijn als een houvast, in plaats van dat ze het gebruiken om het verlies te accepteren. Het kan ook zijn dat mensen alles wat met die dag te maken heeft – en dus ook de foto’s – juist vermijden en daardoor het rouwproces niet op een natuurlijke manier ondergaan. Dan is er spraken van rouwontkenning, omdat het te heftig is om terug naar dat moment te gaan.”

Taboe

Ondanks dat rouwfotografie in de Victoriaanse tijd heel normaal en gewoon was, is het vandaag de dag niet een beslissing waar mensen gelijk volmondig ja op zeggen. Want alhoewel dat het aantal fotografen groeit, ziet de psycholoog het niet terug in haar praktijk. “Ik denk dat er nog een taboe om heen hangt. Vaak huur je een fotograaf in voor mooie en vrolijke momenten, niet wanneer je op je kwetsbaarst bent. Dat voelt tegenstrijdig. Ook denk ik dat mensen toch wat terughoudender zijn om een fotograaf in te huren omdat dat dan voelt als een indringer. Je hoopt maar dat de camera niet afleidt, want dat is het laatste waar je op zit te wachten.”

Pervan: “We associeerde het een beetje met vroeger, die nare foto’s. We moesten er niet aan denken om foto’s te hebben van hoe mijn zus in de kist lag, want zo wil je hem niet herinneren. Of dat een onbekende zomaar in ons huis kwam om hier foto’s van te maken.”

Ook Gerrieke merkt dit, legt ze uit in de audio hieronder.

Beluister hier de audio: Gerrieke over het taboe rondom rouwfotografie

Vorm van accepteren

Pervan legt uit dat rouw per persoon heel verschillend is. Ondanks dat, gaat iedereen wel ongeveer langs dezelfde fases in rouw. “De eerste dagen of weken komen mensen helemaal niet toe aan het rouwen. Er moeten veel dingen geregeld worden en daardoor leef je in een soort roes. Na de uitvaart zijn er nog wel veel mensen aanwezig en is er nog wel steun van buitenaf. Maar hoe verder de weken verstreken, hoe minder mensen langskomen. Dat is ook een natuurlijk proces en in deze fase zie je dat mensen dan pas echt beginnen met rouwen en het proberen te accepteren dat om wie je rouwt er niet meer is.”

Vormen van rouwfotografie kan helpend zijn in deze fase, zegt ze. “Terugkijken naar deze beelden zijn een onderdeel van door het rouwproces gaan. Het is een soort exposure therapie, want het deel wat jij zo eng en moeilijk vindt om te zien en accepteren, staat op de afbeeldingen. De dag van de uitvaart beleef je vaak in een roes en de details vergeet je, zoals wie er allemaal op die dag aanwezig waren. Door terug te kijken naar deze foto’s kan je het helderder verwerken en haal je het uit die roes. Rouw gaat eigenlijk om accepteren.”

Julia (24) heeft zelf in een jaar tijd de video maar één keer terug gekeken. Haar ouders vaker. “De eerste keer keken we met zijn allen terug. We zagen mensen erop waarvan wij helemaal niet doorhadden dat ze ook aanwezig waren op de begrafenis. Dat was wel fijn om te zien. We zagen dat we veel support hadden van onze omgeving, meer dan we op die dag door hadden. Want je ziet ook iedereens echte emotie en het is een fijn gevoel om dat met elkaar te delen.”

Alhoewel Julia momenteel nog geen behoefte heeft om alles terug te kijken, heeft ze wel één foto standaard op haar mobiel staan. “Dat is de foto van al onze handen bij elkaar. De foto is zo persoonlijk, dus heb het niet als achtergrond. Maar ik kijk er wel iedere dag even naar. Ik sta ermee op en ga ermee naar bed. De foto is heel erg waardevol, het waren toch de laatste momenten met z’n vijven.”