Geen racistische en stereotyperende oorsprong meer: op 28 juni verandert Disney’s Splash Mountain officieel in Tiana’s Bayou Adventure.

De ‘donkergetinte kannibaal’ omringd door ‘kookpotten’ in de Efteling-attractie Monsieur Cannibale en de Afrikaanse bosjesmannen met kroeshaar en gouden neusringen in Carnaval Festival, staan in het verleden van de Efteling gegrift. Ondanks aanpassingen van deze stereotyperende en racistische beelden zijn er momenteel, pakweg acht jaar later, nog steeds klachten over de carnavalsattractie in het Brabantse attractiepark; dat overigens niet als enigste klachten ontvangt. Nu ligt er ook nog een andere bekende attractie onder vuur, de Fata Morgana. Een groep bezoekers staat dus tegenover de organisatie van de attractieparken; hoe nu verder?  

Thema’s waardoor bepaalde attracties en onderdelen van attractieparken de laatste jaren onder druk staan, zijn thema’s die in de internationale samenleving steeds belangrijker zijn geworden en ook nu nog aan een opmars bezig zijn: racisme en stereotypering. Tegenwoordig is de norm dat er zoveel mogelijk rekening wordt gehouden met verschillende achtergronden en geloofsvormen. De media- en filmindustrie wordt hier al langer op aangesproken en nu moet dus ook de industrie van de attractieparken eraan geloven: iedereen wordt gelijk behandeld en vooral niemand wordt onderdrukt.

Wat opvalt, is dat er vooral attracties onder vuur liggen die de bezoekers ‘kennis laten maken’ met andere culturen. Of het nu gaat om een Afrikaans themagebied in het Duitse Phantasialand of dat het gaat om een ‘reis langs allerlei verschillende gebieden en culturen’, zoals in de Efteling-attractie Carnaval Festival of Disney’s It’s a Small World. Bepaalde weergaven bevatten, volgens sommigen, kwetsende stereotyperingen en kunnen dan ook, gezien de huidige tijd niet meer door de beugel.   

Het blijft dus ook zeker niet alleen maar bij de Efteling en een Disneyland. Ook parken zoals het Franse Nigloland, het Deense Djurs Sommerland en dus het Phantasialand van onze oosterburen, krijgen het vuur aan de schenen gelegd. In de Westerse wereld zijn er in totaal negen attracties ter discussie komen te staan, waarbij dit het vaakst gebeurde door de weergave van de Afrikaanse cultuur. De parken zien wel het nut van het meegaan met de tijd; aan zeven attracties is of wordt er gesleuteld op het gebied van die stereotyperende weergaven: het verhaal van de attractie wordt compleet veranderd of er wordt gewerkt met aanpassingen per scènes, wat bij een attractie zoals Carnaval Festival in de Efteling is gedaan.

‘Disneyfied’

Westerse attractieparken beelden taferelen uit naar de algemene zienswijzen van de Westerse cultuur. Ook de tijd waarin een attractie is ontworpen en gebouwd moet hierin worden meegenomen. ‘’Vroeger was het tijdsbeeld anders. Kolonialisme en slavernij waren bijvoorbeeld nog niet eens zo heel lang geleden de normaalste zaak van de wereld’’, zo verduidelijkt professor en voorzitter Interculturele communicatie aan de Universiteit Utrecht, Christopher Jenks. ‘’De macht bepaalt altijd hoe een cultuur wordt gezien en hoe die wordt overgebracht aan anderen. Westerse culturen zijn al vele jaren aan de macht in de wereld en bepalen dus wat waar is en wat niet. Deze Westerse machten bepalen dus ook hoe een bepaalde cultuur wordt afgebeeld en die afbeelding wordt weer overgenomen in verschillende zaken, in dit geval attracties.’’

In attracties zoals Carnaval Festival in de Efteling en It’s a Small World in de Disneyparken wordt, wat betreft deze taferelen, gewerkt met karikaturen van een bepaalde cultuur. Dit zijn karikaturen die al stammen uit de tijd van het kolonialisme, toen mensen met een witte huidskleur heersten over de mensen met een donkere huidskleur en hen onderdrukten, zo voegt cultureel antropologe Annemarije Rus toe. ‘’Als mens moet je voor die vroegere tijd een bepaalde verklaring hebben om het voor jezelf als het ware goed te praten. Door karikaturen te creëren, die mensen met een donkere huidskleur afbeelden als domme mensen die niet te vertrouwen zijn en belachelijk gemaakt mogen worden, konden de ‘witte’ schuldigen hun daden goedpraten. Die beelden zijn weliswaar nu wat ‘verdund’, maar de diepere laag erachter is nog zeker aanwezig.’’

Waarom worden die weergaven nog steeds gebruikt, terwijl ze toch nog niet volledig verlost zijn van hun duistere verleden? Om dit te kunnen begrijpen, moeten we kijken naar een bepaalde term die, hoe toevallig ook, zijn oorsprong vindt bij een van de marktleiders in de internationale attractieparkenindustrie; Disney. ‘’Het woord ‘Disneyfied’ stelt dat mensen, organisaties en bedrijven met een versimpelde lens naar zaken kijken, in dit geval culturele weergaven’’, gaat professor Jenks verder. ‘’Het lopen op klompen is bijvoorbeeld een ‘Disneyfied’ versie van de Nederlandse cultuur. Disney is als bedrijf een Westerse macht en bepaalt dus in dit geval hoe een bepaalde cultuur wordt weergegeven. Het is vaak zo simpel uitgedacht allemaal, dat je jezelf als individu er veelal moeilijk in kunt herkennen. Aan de andere kant geldt hier natuurlijk wel dat de macht bepaalt hoe een cultuur wordt weergegeven en dit kan weer als racistisch en stereotyperend worden ervaren.’’ 

Onderdompeling

Iedereen ervaart een bepaalde scène in een attractie dus anders. Een bekend voorbeeld omtrent dit dilemma: gaan we iets aanpassen of niet? is wel de Efteling. Het park uit Kaatsheuvel verschijnt regelmatig in de media met een attractie die wordt aangemerkt als racistisch en stereotyperend, denk maar aan Carnaval Festival en Monsieur Cannibale. ‘’Een goede gethematiseerde attractie neerzetten, heeft te maken met een bepaalde mate van onderdompeling in de wereld die je als park probeert uit te beelden. Die onderdompeling maakt de creatie juist mooi, maar het moet ook weer niet te veel worden; dan is de kans juist groot dat zaken op een verkeerde manier overkomen. Het moet voor iedereen leuk blijven’’, aldus Tom van Es. Als professional op het gebied van attractie- en entertainmentdesign weet hij als geen ander hoe attracties worden gecreëerd en wat voor werk daarvoor nodig is. 

Attracties worden met de nodige liefde en aandacht gecreëerd. Er wordt veel uit de kast gehaald om ervoor te zorgen dat alles goed op elkaar aansluit en ook aansluit bij het overkoepelende thema: als bezoeker ben je de hoofdpersoon in de zorgvuldig gecreëerde wereld van die attractie en beleef je je eigen avontuur. Bezoekers worden dus echt in zo’n gemaakte wereld ondergedompeld, mede door de vele prikkels en indrukken. Onderzoek wijst uit dat er hierdoor sneller een bepaalde betekenis kan ontstaan bij jou als bezoeker. Deze betekenissen worden vervolgens weer sneller opgeslagen in het langetermijngeheugen, als bij een wat meer normalere gebeurtenis of ervaring. Er kan zo een gevoel van nostalgie ontstaan, ook wel ‘memorable theme park experiences’ (MTE) genoemd. Wanneer er kritiek komt op een bepaalde attractie waar jij die bepaalde betekenis bij hebt, is de kans groot dat je niet wilt dat er iets aan datgene gedaan wordt; je kent er tenslotte een bepaalde belangrijke betekenis, en dus nostalgie, aan toe.

Culturele representatie

Ongeacht de wensen om bepaalde ‘verkeerde’ taferelen in attracties aan te passen, gaat dit niet altijd even makkelijk. Je hebt vaak te maken met een heleboel technische aspecten, waardoor zaken niet altijd even makkelijk weer goed op elkaar aangesloten kunnen worden. Bovendien wil je als park niet dat er weer klachten binnenstromen. Er dient een goede afweging gemaakt te worden van wat wel kan en wat niet. ‘’Het moet voor iedereen leuk blijven, maar het moet voor de parken ook weer niet als hinderlijk worden ervaren. Als je te veel in een bepaald doosje wordt gestopt, kun je bijna niks meer’’, verduidelijkt Van Es.

Toch is er alsnog een aantal opties om zo’n operatie goed ten einde te brengen. Bepaalde poppen kunnen altijd wel net wat worden aangepast: ‘’Wat mis je er nou aan of er een blanke of een donkere dwerg met een schaal druiven bij de Pasja in de Fata Morgana staat?’’, haakt Eftelingkenner Tim Hinssen aan in de podcast ‘Van idee tot attractie’, die hieronder te beluisteren is. Bovendien is het goed om te beseffen dat het hierbij niet alleen maar gaat om een bepaalde huidskleur. Met meer culturele representatie kom je ook erg ver. ‘’Met die ‘klassieke’ stereotyperende beelden representeer je een bepaalde cultuur niet. Als je een bepaalde groep mensen wilt representeren, moet je die mensen zelf onderdeel van de zeggenschap maken’’, sluit cultureel antropologe Rus af.    

‘Wat mis je er nou aan of er een blanke of een donkere dwerg met een schaal druiven bij de Pasja in de Fata Morgana staat?’

Tim Hinssen

‘Disneyland is not a museum’

Hoe belangrijk ook, stereotypering en racisme blijven lastige onderwerpen van gesprek. Het ligt er maar net aan vanuit welk perspectief je naar een bepaalde weergave kijkt: heb je een witte of een donkere huidskleur? Wat is jouw familiegeschiedenis? Ben je liefhebber van een bepaald attractiepark en hecht je bepaalde betekenissen aan een attractie? Al deze vragen zorgen ervoor dat deze discussie, in ieder geval de komende jaren, niet zal ophouden. Een man met veel invloed op de gehele attractieparkenindustrie zei ooit: ‘’Disneyland is not a museum’’. Door af en toe zaken te veranderen kun je ervoor zorgen dat een bezoekje aan een attractiepark leuk blijft voor iedereen; waar je ook vandaan komt en hoe je ook naar de wereld en haar samenleving kijkt. 

Dataverantwoording
De gebruikte data in dit verhaal is afkomstig uit eigen onderzoek en berust voor een groot deel op de database van Looopings, aangezien dat hét medium is aangaande de attractieparkenindustrie in Europa. De overige data berust op de Nederlandstalige Disney-podcast D-Tales en op mijn eigen kennis als specialist aangaande deze industrie. 
Alle gevallen waarin een attractie ter discussie staat en/of stond wat betreft stereotypering en racisme heb ik genoteerd. Vervolgens heb ik alle overige informatie toegevoegd: om welke cultuur gaat het?, is en/of wordt het aangepast en hoe dan? De antwoorden op deze vragen zijn ook op dezelfde manier op papier gekomen. 

In dit geval heb ik echt alleen gekeken naar de discussies omtrent attracties wat betreft dit onderwerp. Het kan bijvoorbeeld ook gaan om het hijsen van een vlag met een stereotyperende en/of racistische connotatie. Zulke gevallen heb ik wel genoteerd, maar verder niet meegenomen in dit hele verhaal. Het gaat immers echt alleen om de attracties. 

Iedereen kijkt weer op een andere manier naar taferelen in een attractie en ook niet iedereen is hier even mondig over. In dit geval gaat het om de attracties waarover attractieparken daadwerkelijk klachten hebben ontvangen en daarmee dus in het nieuws zijn gekomen. Dit wil dus niet zeggen dat alle attracties met stereotyperende weergaven zijn genoteerd. De kans bestaat dus dat de speciaal opgestelde lijst met stereotyperende attracties niet helemaal volledig is. 

Stereotyperende weergaven in attracties zullen dus nog wel even een onderwerp van gesprek blijven. Hoe zit dit bij de grote Nederlandse ‘reus’ in de industrie, de Efteling en wat doet Disney, naast de opening van Tiana’s Bayou Adventure, nog meer om discussie en klachten zoveel mogelijk te voorkomen? Je hoort het in de driedelige podcastserie Van Idee tot Attractie.
(Muziek: Liborio Conti).

Met Michiel Veenstra en Jorn Jokker van D-Tales, de Nederlandstalige Disneypodcast, heb ik het over de overgang van Splash Mountain naar Tiana’s Bayou Adventure. Ook komt It’s a Small World aan bod, een andere attractie die ook goed in de gaten gehouden dient te worden gezien mogelijke stereotyperende weergaven.

Hoe worden attracties precies gecreëerd en hoe kun je als productieteam het beste omgaan met zaken zoals stereotypering? De antwoorden op deze vragen en andere leuke feitjes kom je te weten in onderstaande aflevering, waarin ik in gesprek ga met Tom van Es, professional op het gebied van attractie- en entertainmentdesign.

Met Tim Hinssen en Paul Sprangers van Kleine Boodschap, dé podcast over alles Efteling, heb ik het over de stereotyperende weergaven in Carnaval Festival en Fata Morgana. Ook krijgen we antwoord op de vraag: ‘Hoe kan de Azië-scène in Carnaval Festival het beste worden aangepakt; stereotyperingen zijn immers nog aanwezig?’

Lees ook: Mix klassiek musical en moderne stijlen in Gallische dorp: een toneelstuk op zichzelf