Tobias ten Böhmer • 16 Januari 2025 • Leestijd 5 minuten
Antisemitisme in het onderwijs Sinds de aanslag is het aantal antisemitische incidenten op Nederlandse scholen vervijfvoudigd, volgens onderzoek van Panteia in opdracht van de Anne Frank Stichting. Docenten ervaren sindsdien toenemende moeilijkheden bij het lesgeven over de Holocaust. Een anonieme docent zegt: “Israël is een verboden woord geworden. De naam wordt zelfs doorgekrast in atlassen.”
In het Midden-Oosten laait de oorlog nog steeds hoog op. Joanne Nihom, auteur van Over Grenzen, woont al meer dan een decennium in het noorden van Israël, waar zij vele vredesinitiatieven volgde en verzoening vond op de opmerkelijkste plekken. In haar boek beschrijft ze de complexe relatie tussen Palestijnen, Israëliers en Arabieren die ondanks het geweld strijden voor verzoening tussen de verschillende volkeren.
“Er zijn ontelbare mensen die zich inzetten voor vredesprojecten in en rondom Israël”, vertelt ze. “Heel triest, maar daar zijn er velen van vermoord, omdat ze juist vaak dichterbij de grenzen woonden.” Nihom woont zelf in de Israëlische regio nabij Libanon en besloot daar te blijven ondanks de spanningen sinds de aanslag van Hamas op 7 oktober 2023. “Ik volg veel van de organisaties nog steeds, en hun inzet is niet verminderd”, legt ze uit.
Het belang van verbinding wordt dus alleen maar versterkt door de recente gebeurtenissen. Ze wijst op initiatieven zoals the Parents Circle, die ouders aan beide kanten van de grenzen in contact brengt om samen tot verzoening te komen in hun gedeelde rouw, en de Hand in Hand scholen, waar kinderen van verschillende achtergronden met elkaar opgroeien, als voorbeelden van hoe zelfs in moeilijke tijden verbinding mogelijk blijft. “Veel antisemitische denkbeelden zijn niet echt antisemitisch, maar komen voort uit onwetendheid. Jaren geleden was er in Amsterdam de Liberaal Joodse gemeente. Er werd daar een nieuwe synagoge gebouwd, tegenover het ROC. De gemeente wilde toen een muur bouwen om de gemeente heen, omdat men bang was voor gedonder. Een vriendin van mij heeft dat afgewezen: Onze deuren staan altijd open, zei ze. Ze is toen een programma begonnen, Leer je buren kennen heette dat, waarbij jongeren van het ROC in groepen werden uitgenodigd om alles te vragen wat ze wilden. Ze ontmoetten daar Joodse mensen, leerden ze kennen, en leren vooral dat we meer met elkaar gemeen hebben dan we denken”, stelt ze. “Ik denk dat dat de enige manier is, los van goede educatie, om te zorgen voor een verandering in de maatschappij.”
“Als het lijkt alsof het niet erger kan worden, blijf met elkaar in gesprek en elkaar in de ogen kijken. Het is de enige echte oplossing die er is.”
De noodsignalen uit het onderwijs benadrukken dat het ook in Nederland van groot belang is te richten op verbinding. Zo klinken er steeds meer noodkreten dat Joodse leerlingen niet voldoende worden beschermd. Zij voelen zich vaak niet gehoord en worden soms zelfs gediscrimineerd door medestudenten en docenten. De spanning rondom de oorlog leidt er bovendien toe dat Holocaustonderwijs moeilijker wordt, wat bijdraagt aan het feit dat 23% van de jongeren onder de 30 denkt dat de Holocaust een mythe is of dat het aantal slachtoffers sterk is overdreven, zoals benadrukt in een recent onderzoek uitgevoerd in opdracht van de Claims Conference.
Hoewel Nederland een relatief hoog aantal antisemitische incidenten kent, is de situatie in andere landen vaak ernstiger. In de VS was in 2020 60% van alle discriminatoire incidenten tegen religieuze groepen gericht op Joden, die slechts 1,7% van de bevolking uitmaken, zo blijkt uit onderzoek van de ADL. In Frankrijk was in 2019 de meerderheid van de incidenten tegen Joden gericht, die slechts 1% van de bevolking vormen, zo blijkt uit onderzoek van het CAP. In Nederland betreft bijna 10% van de incidenten Joden, terwijl zij slechts 0,2% van de bevolking uitmaken.
Tijdens een debat over antisemitisme op 6 november 2024 benadrukte Geert Wilders dat educatie alleen niet voldoende is. “Die jongens gaan naar huis en worden daar vergiftigd en opgeruid”, zei hij. Wilders pleit voor strengere straffen en wil antisemitische incidenten met terroristisch oogmerk zwaarder bestraffen, mogelijk zelfs met het intrekken van de Nederlandse nationaliteit bij daders met een dubbele nationaliteit. Een focusgroep met docenten eerder deze maand weerlegde deze insteek en bevestigde unaniem een belangrijk punt: “Als iemand moeite heeft met rekenen, geven we hem juist extra wiskundeles, niet minder.”
Werkt holocaustonderwijs nog?
Toch is er ook vanuit experts en ervaringsdeskundigen een push om educatie te veranderen. Vanuit de ene hoek wordt er gevraagd om de beschikbare trainingen met betrekking tot antisemitisme en de holocaust voor leraren te verplichten, zodat lessen over de holocaust en antisemitisme effectiever worden gegeven. Tot noch toe worden deze lessen alleen gesuggereerd.
Cultuurhistoricus David Wertheim pleit in een opinieartikel in de Volkskrant juist voor een bredere benadering, waarbij antisemitisme wordt gezien in de context van andere vormen van racisme, wat ondersteund wordt door onderzoek naar de effectiviteit van een geïntegreerde benadering van racismebestrijding. Een docent benadrukt dit: “Je hebt van de Holocaust drie hoofdstukken en je hebt bijvoorbeeld de slavenhandel één hoofdstuk van twee, drie bladzijden. Ik denk dat het effectiever zal zijn als we dit soort problemen breder onderwijzen.”
Verbinding
Sociale media spelen ook een enorme rol in de groei van antisemitisme. Een docent merkt op: “Wat een influencer zegt, wordt als waarheid gezien. Als iemand anti-Joods is, nemen jongeren dat snel over. Ik denk dat we juist daarom een slag moeten maken richting de ouders. Zij krijgen vanuit huis zoveel mee, meer dan dat ze in het onderwijs mee krijgen. En zolang die denkbeelden op een bepaalde manier wel vastgeroest zitten, is het heel lastig om in het onderwijs die verandering teweeg te brengen.” Nihom ziet hier ook een trend: “Educatie begint ook bij de ouders. Ik denk dat dat het allerbelangrijkste is. Ik heb jaren geleden een professor gesproken in Israël. Die gaf aan dat Arabische vrouwen vaak thuis zitten, de hele dag Al Jazeera kijken. Dat krijgen die kinderen natuurlijk ook mee.”
Er zijn duidelijke parallellen tussen de lessen uit haar boek en wat in Nederland kan worden geleerd. Nederland kan leren van die mensen uit Palestina en Israël die over hun gevoelens van verdriet, rouw en wraak heen stappen, en de wereld positiever willen benaderen. “Waarom maken we de maatschappij niet iets beter, in plaats van ons alleen maar te focussen op het verdriet?” stelt Nihom. “Praatprogramma’s geven de voorkeur aan bekende Nederlanders die nog nooit in de regio zijn geweest, terwijl iemand die er jaren woont niet van belang is. Ik wil niet alles op een hoop gooien, maar het gaat in de media toch om sensatie. Ik heb me daar met enige regelmaat enorm boos om gemaakt.”
Ze eindigt het gesprek met een oproep: “Als het lijkt alsof het niet erger kan worden, blijf met elkaar in gesprek en elkaar in de ogen kijken. Het is de enige echte oplossing die er is.”
Meer leren over verbindende initatieven, en hoe je antisemitisme, racisme en discriminatie kan voorkomen in Nederland?
Luister naar de podcast voor meer inzichten uit Nihom’s boek.
