Wanneer je denkt aan wijnlanden, dan dwalen je gedachten waarschijnlijk af naar de zonnige heuvels van Frankrijk, de eeuwenoude wijngaarden van Italië, of misschien zelfs wel naar onze buurlanden: Duitsland en België. Nederland staat meestal niet in dat lijstje. Toch gebeurt hier iets heel bijzonders. Want terwijl mensen massaal blijven zweren bij wijnen uit deze bekende wijnlanden, is de Nederlandse wijnbouw op de achtergrond aan het rijpen… 

Oké, toegegeven: we hebben nog geen Grand Cru’s of wereldberoemde châteaus, maar verstopt tussen de Limburgse heuvels en op landgoederen in het oosten van het land worden prachtige wijnen gemaakt. Deze wijnen verrassen experts steeds vaker, zo laat sommelier Jan-Jaap Altenburg weten. Altenburg is werkzaam geweest als hoofdsommelier bij sterrenrestaurant Maeve in Utrecht, en is sinds kort co-owner van zijn eigen wijnbar Vindict in Amsterdam. “Ik heb wel eens gehad dat ik een Nederlandse wijn schonk aan een aantal Franse wijnmakers, en zij waren er echt van overtuigd dat het een Bourgogne Alicoté was. Daar hadden die Fransen toch wel even moeite mee.” 

En dat zegt wel wat: Franse wijnexperts die Nederlandse wijn niet van Bourgogne kunnen onderscheiden. Wat ooit begon als een hobby van een paar enthousiastelingen, is uitgegroeid tot iets waar zelfs de meest kritische kenners positief door verrast worden. In de Ahr-vallei, net over de Duitse grens, maken ze al eeuwen geweldige wijn. Nu blijkt dat wij dat kunstje ook redelijk goed onder de knie hebben. Al ging dat niet zonder slag of stoot.

Een vergeten geschiedenis

Weinig mensen weten dat de Nederlandse wijnhistorie teruggaat tot ver voor de Middeleeuwen. In die tijd waren wijngaarden rondom kloosters en kastelen een hele normale zaak. Hier dienden ze niet alleen een praktisch nut (wijn was nou eenmaal nodig voor de mis), maar ook profiteerden ze van de beschutte kloostertuinen, die de ideale omstandigheden boden voor het verbouwen van druiven. Deze oude wijncultuur verdween helaas ook weer en werd verdrongen door andere gewassen. Naast het feit dat het klimaat veranderde vanaf ca. 1540 (het werd kouder en er kwam zelfs een kleine ijstijd), veranderde ook onze prioriteiten zich. In een land dat zich steeds meer richtte op handel en veeteelt, was er geen plaats voor wijnbouw.

Tot in 1970, toen de Belg Jean Bellefroid iets bijzonders ontdekte. Hij was oude wijngaarden rondom Maastricht aan het onderzoeken en vond documenten die bewezen dat de Sint-Pietersberg ooit helemaal vol druivenstokken stond. Het was deze vondst die twee wijnhandelaren, Frits Bosch en Hugo Hulst, op een idee bracht. Frits Bosch besloot een aantal wijnranken aan te planten, maar hield er helaas na drie jaar alweer mee op. Het was vervolgens Hugo Hulst, van de Apostelhoeve in Maastricht, die de sector nieuw leven inblies… 

Wat begon op de Apostelhoeve, groeide langzaam uit tot een opleving van de Nederlandse wijnbouw. Inmiddels zijn er ongeveer 200 wijngaarden in Nederland, waarvan sommige zelfs internationaal succes boeken. Een van de grootste wijngaarden is St. Martinus in Vijlen, Zuid-Limburg. Hier wordt niet alleen wijn verbouwd, maar ook constant geëxperimenteerd met nieuwe druivenrassen en nieuwe technieken. Tijd om dit bijzondere domein van dichterbij te bekijken…

Bloeiende sector

En nu, 50 jaar later? De cijfers laten een bijzondere groei zien. In 2023 produceerde Nederland 1,7 miljoen flessen wijn: bijna een verdubbeling ten opzichte van vijf jaar eerder. Deze groei is vooral duidelijk te zien in de witte wijnen: de productie van wit BGA (Beschermde Geografische Aanduiding) en BOB (Beschermde Oorsprongsbenaming) gecombineerd, steeg van 5.010 hectoliter in 2019 naar 8.895 hectoliter in 2023.

De groei van de Nederlandse wijnproductie is extra bijzonder omdat de sector in 2020-2021 te maken had met COVID-19, waardoor de horeca-afzet bijna helemaal stil lag. Toch bleek COVID onverwacht ook een zegen voor de Nederlandse wijnindustrie: “Door corona zijn we juist bewuster geworden dat Nederlandse wijn er is, dat het bestaat en dat het goed is,” vertelt Altenburg. “Mensen herontdekten hun eigen land, inclusief de wijngaarden.”

Het succes kent helaas ook uitdagingen. “2024 was eigenlijk best wel een rotjaar voor Nederland,” vertelt Altenburg. “We hebben vorig jaar voorjaarsvorst gehad. Als de wijnstok de eerste uitlopers heeft en het gaat vriezen, dan vriezen die knoppen naar de knoppen.” Bij sommige Limburgse wijngaarden ging tot 90% van de oogst verloren. Het laat zien hoe kwetsbaar wijnbouw in ons klimaat kan zijn…

Peter den Butter is expert in horeca & hospitality en heeft diepgaande kennis van wijnen. Hij ziet zowel kansen als uitdagingen voor de Nederlandse wijnbouw: “De Nederlandse wijnbouw is een groot voorbeeld van het ‘positief‘ van het veranderen van het klimaat in Nederland… De zachtere temperaturen zorgen voor een steeds idealere situatie om wijn te verbouwen.”

Daarnaast zijn wij in Nederland nog niet in grootte met de traditionelere wijnlanden te vergelijken. Zo zijn wij met onze 300 hectare aan wijngaarden nog maar een kleintje vergeleken met andere landen. Alleen al de Apostelhoeve, Nederlands oudste commerciële wijngaard, produceert met haar 130.000 flessen per jaar maar een fractie van wat grote internationale wijnhuizen maken. Toch zien experts juist kansen in deze bescheiden schaal: het stelt Nederlandse wijnmakers in staat zich te focussen op kwaliteit boven kwantiteit.

Die kleinschaligheid brengt ook een uitdaging met zich mee. Nederlandse wijnmakers kunnen zich dan wel richten op kwaliteit, maar de beperkte productie maakt het lastig om aan de groeiende vraag te voldoen. Veel wijnen zijn halverwege het seizoen namelijk al uitverkocht… “De valkuil is: als Nederlandse wijnen bekender worden, en mensen willen allemaal een flesje, dan is er niet genoeg… Dan zal je meer moeten gaan produceren,” bevestigt den Butter.

Traditie en innovatie

Waar grote wijnlanden vaak eeuwen wijn blijven maken op dezelfde manier, kiest Nederland (al dan niet noodgedwongen) voor innovatie. Zoals hierboven ook al is benoemd, vraagt ons klimaat om andere oplossingen dan traditionele wijnregio’s. “In de wereld van wijn heb je klassieke druivenrassen en hybride druivenrassen,” legt Altenburg uit. “Hybride druivenrassen zijn gekruist met de intentie om beter te gedijen in een koeler klimaat. Alleen vind ik hybride klinken als een Toyota Prius, dus heb ik het liever over moderne druivenrassen.”

Die durf om te experimenteren heeft ons veel geleerd. In het begin werkten Nederlandse wijnmakers vooral met de moderne rassen zoals Johanniter en Solaris: druiven die speciaal zijn ontwikkeld voor ons klimaat, zoals Michel de la Haye van St. Martinus laat weten. Maar met de opwarming van de aarde en onze groeiende kennis durven steeds meer wijnmakers nu ook klassieke druivenrassen aan. En met succes: in 2023 werden er 72.700 stokken van klassieke rassen geplant tegenover 47.490 stokken van nieuwe rassen. Chardonnay is momenteel zelfs de meest geplante druif in Nederland! Het laat zien hoe ver we gekomen zijn: van alleen maar ‘klimaatbestendige’ druiven naar een mix van modern en klassiek.

Hoe duurzaam is het eigenlijk?

De discussie over duurzaamheid in de wijnsector wordt steeds belangrijker, ook de Nederlandse wijnboeren houden zich hier mee bezig. Zo heeft Nederland een van de strengste regelgevingen als het gaat om bestrijdingsmiddelen. “In Nederland is koper bijvoorbeeld helemaal verboden als middel om te spuiten,” legt Altenburg uit. “In Frankrijk wordt dat nog volop gebruikt tegen schimmels, terwijl het verschrikkelijk slecht is voor het bodemleven.”

Deze strenge regelgeving dwingt tot innovatie. Dit is dan ook deels waarom de ‘hybride’ druivenrassen het zo goed deden. Deze rassen hebben namelijk een veel hogere (natuurlijke) weerstand tegen schimmels. “Je ziet deze rassen nu zelfs in Italië of Zuid-Frankrijk,” vertelt Altenburg. “Omdat ze een hogere schimmelresistentie hebben, hoef je minder bestrijdingsmiddelen de wijngaard in te pompen.”

De opwarming van de aarde zorgt voor ingrijpende veranderingen in de landbouw, inclusief de wijnbouw. “Het weer wordt extremer,” zegt Hanneke Muilwijk, expert op het gebied van food & agriculture met al meer dan tien jaar ervaring in milieu, duurzaamheid en agricultuur. “Tien jaar geleden werd er nog gedacht dat klimaatverandering vooral kansen zou bieden, zoals een langer groeiseizoen. Maar inmiddels zien we dat het klimaat veel sneller en extremer verandert dan verwacht. Droogte, extreme buien en hagelbuien kunnen oogsten volledig vernietigen.”

Voor wijnbouw betekent dit dat druiven te lijden hebben onder zowel langdurige droogte als zware regenval. Als het in de zomer te nat is, kunnen druiven gaan rotten. Tegelijkertijd kunnen hittegolven het blad en de druiven juist verbranden. Extreem weer, zoals in 2018 en 2019, heeft geleid tot slechte oogsten in Nederland, maar dit is een probleem dat zich in heel Europa voordoet.

Daarnaast heeft de verlengde periode van voorjaarsvorst invloed op de landbouw. “Het groeiseizoen begint eerder door de opwarming. Normaal gesproken begint het eind april warm te worden en heb je tot half mei kans op vorst. Maar nu begint het begin april al warm te worden, terwijl je nog steeds tot half mei kans hebt op vorst. Hierdoor is er een langere periode waarin planten kwetsbaar zijn voor nachtvorst. Dit kan bloesems vernietigen, waardoor er minder fruit of druiven groeien.”

Hoewel lokaal geproduceerde wijn op het eerste gezicht duurzamer lijkt, blijkt transport een relatief klein onderdeel van de totale CO2-uitstoot. “Veel belangrijker is wat er op het land gebeurt: hoeveel water en pesticiden worden er gebruikt? Hoeveel energie is nodig bij het maken van wijn? Dat heeft een grotere impact op de duurzaamheid dan de afstand die de wijn aflegt,” laat Muilwijk weten. 

Hoewel klimaatverandering uitdagingen met zich meebrengt, benadrukken Nederlandse wijnmakers ook de kansen die ontstaan. Met aandacht voor duurzaamheid, innovatie en biodiversiteit kan de Nederlandse wijnbouw werken aan een milieuvriendelijkere manier van produceren.

Nederlandse wijn op de kaart

De internationale wijnwereld kijkt verrast toe hoe de kwaliteit van Nederlandse wijnen alsmaar verbetert. “Als je internationale gasten Nederlandse wijn laat proeven, zijn ze vooral heel erg verbaasd dat het zo goed is,” vertelt Altenburg. Nederlandse wijnen zijn te vinden in high-end restaurants en worden zelfs geserveerd aan boord van KLM-vluchten!

De vergelijking met traditionele wijnlanden wordt steeds interessanter. Waar Nederland ooit vooral bekend stond om zoete wijnen van moderne rassen, maken wijngaarden zoals St. Martinus nu wijnen die kunnen concurreren met Duitse en Franse wijnen. Deze ontwikkeling wordt versterkt door een veranderende houding bij de consument. “Toen ik net begon als sommelier, had ik altijd Nederlandse wijn in het arrangement. En dan begonnen mensen ook echt… ‘Oh nee, Nederlands…’ Dan trokken ze al zuur weg,” lacht Altenburg. “Dat is inmiddels wel veranderd. Nu is het een soort van gimmick geworden. ‘Oh, Nederlands. Oh, leuk.’ Er is dus een enorme kentering gekomen.”

Om beter te begrijpen hoe Nederlandse consumenten naar wijn kijken, en specifiek naar wijn uit eigen land, sprak ik met Joke van den Bogert van wijnspeciaalzaak Henri Bloem. Van den Bogert is al 11 jaar werkzaam als sommelier en wijnspecialist, en intussen ook al bijna 10 jaar bij Henri Bloem. Hierdoor kan zij inzicht bieden in de wensen van de consument. Ondanks de stijgende kwaliteit van Nederlandse wijnen, blijft er namelijk nog steeds een kloof tussen Nederlandse wijnen en het vertrouwen van de consument.

De toekomst

Het klimaat verandert en dat heeft grote gevolgen voor de wijnbouw. Terwijl traditionele gebieden zoals de Champagnestreek worstelen met toenemende warmte (voorspellingen geven aan dat in 2050 zo’n 85% van hun grond ongeschikt zal zijn voor mousserende wijn), verschuift de geschikte ‘wijnbouwzone‘ langzaam naar het noorden. Die verschuiving maakt Nederland, hoe wrang ook, steeds geschikter voor wijnbouw. Sommige producenten spelen hier al op in: “Marnix en Sofie van Landgoed Heenwerf maken wat mij betreft de beste bubbels van Nederland,” zegt Altenburg.

Hoewel hogere temperaturen in sommige gevallen kansen bieden voor wijnbouw, brengt het ook uitdagingen met zich mee. Extremer weer, zoals lange droge periodes of hevige regenbuien, kan oogsten verpesten en de constante stroom van productie in gevaar brengen. Nederland heeft de afgelopen jaren dan wel vooruitgang geboekt, maar het blijft lastig om als wijnbouwregio de negatieve gevolgen van de klimaatverandering te beheersen, terwijl we tegelijkertijd blijven streven naar kwaliteitswijnen. 

We staan op een bijzonder punt in de Nederlandse wijnwereld. Al die jaren van experimenteren en leren beginnen nu hun vruchten af te werpen. En niet zo’n beetje ook… Door middel van onze nieuwe technieken, focus op duurzaamheid en steeds meer nieuwe kennis door blijven proberen, laten wij zien wat we kunnen. De vraag is niet meer of Nederland wijn kan maken, maar hoe ver we kunnen komen. Van ‘dat gekke wijntje uit dat koude kikkerlandje’ naar een serieuze speler met een eigen karakter: we zijn goed op weg!

Geschreven met De Volkskrant op het oog als medium.