Eenzaamheid onder ouderen is een groeiend maatschappelijk vraagstuk in Nederland. Cijfers van Volksgezondheid en Zorg uit 2022 laten zien dat 54% van de 75-plussers zich eenzaam voelt, waarvan 14% een sterke vorm van eenzaamheid ervaart. Bij de 85-plussers loopt dit op tot 63%. Ook volgens het CBS was in 2023, 11% onder de 75-plussers sterk sociaal eenzaam en 9,3% sterk emotioneel eenzaam.
Kunst heeft het vermogen om te verbinden, te raken en te verbeelden, meer kan zij meer zijn dan een expressievorm is de vraag. Kan kunst een tegenwicht bieden aan de leegte die velen ouderen voelen en zo bijdragen aan het verlichten van zowel sociale als emotionele eenzaamheid?
De bovenstaande grafiek is samengesteld op basis van cijfers van het CBS in 2023. Hieruit blijkt duidelijk dat75-plussers zich eenzamer voelen dan 65- tot en met 75-jarige. De tijdelijke piek in eenzaamheid tijdens de coronaperiode in 2020 is bewust buiten beschouwing gelaten, omdat deze uitzonderlijke omstandigheden een vertekend beeld kunnen geven van de algemene trend.
De verwachting van Volksgezondheid en Zorg is dat de eenzaamheid onder ouderen, ondanks de impact van coronapandemie in 2020, in de komende jaren zal blijven toenemen. Het aantal eenzame ouderen wordt geschat van 1,3 miljoen in 2020 naar 2,1 miljoen in 2030, wat een stijging van bijna 60% betekent.
Kunst in de zorg
Om de hoge aantallen eenzaamheid te verminderen worden organisaties creatief. Een voorbeeld hiervan is Kunst door de Brievenbus, een landelijk initiatief opgezet door Maria van der Post. Vanuit het cultureel centrum Amphion kreeg zij ondersteuning in de vorm van faciliteiten en expertise op het gebied van kunst en cultuur. Het centrum fungeerde als samenwerkingspartner, vooral in de regio Doetinchem en hielp bij het organiseren en promoten van kunstactiviteiten voor ouderen.
Kunst door de Brievenbus werd in de coronaperiode opgezet om ouderen die zich geïsoleerd voelden door de coronamaatregelen te ondersteunen. “In plaats van fysieke ontmoetingen, creëerden we een manier om via post met ouderen in contact te blijven en ze te betrekken bij kunstprojecten die hun mentaal en sociaal bezig hielden”, aldus van der Post. Ouderen kregen eenvoudige opdrachten zoals ‘teken je uitzicht’ of ‘maak een tekening van je koelkast’.
“Vrijwilligers zijn de schakel tussen het project en de ouderen. Ze bezorgen de opdrachten en hebben contact met de deelnemers, wat ze een gevoel van verbondenheid geeft.”
Het project begon in Doetinchem en breidde zich door de jaren heen landelijk uit naar andere regio’s, zoals Woerden waar het project dit jaar verlengd is vanwege het succes. Volgens van der Post is Kunst door de Brievenbus een project dat makkelijk te verspreiden is door heel Nederland. “Het project is laagdrempelig, waardoor het makkelijker is voor ouderen om mee te doen zonder dat ze zich hoeven te identificeren met een stigma van hulpbehoevendheid.”
Tekst loopt verder onder foto.
Vrijwilliger van Kunst door de Brievenbus fotografeert een deelnemer in de coronaperiode die een creatieve opdracht heeft gemaakt. (Bron: Amphion Cultuurbedrijf).
Eenzaamheid is verschillend
Hoewel het project veel positieve reacties heeft ontvangen kennen zorg initiatieven ook een schaduwkant. Een belangrijk punt is de diversiteit aan ouderen die eenzaamheid op verschillende manieren ervaren. Het blijkt dat eenzaamheid niet in één specifieke richting is op te lossen. “Sommige ouderen zijn aanvankelijk terughoudend om deel te nemen. Kunst lijkt voor hun iets te moeilijk of het voelt als een te grote stap om creatief bezig te zijn,” zegt Van der Post.
Daarnaast is er de uitdaging van beperkte middelen en de afhankelijkheid van vrijwilligers. Terwijl vrijwilligers een sleutelrol spelen in de uitvoering van veel van dit soort projecten kan het lastig zijn om voldoende vrijwilligers te vinden en sterker nog te behouden, vooral nu volgens de cijfers de vraag steeds groter wordt. “Hoewel we steun ontvangen van subsidies, blijft het vinden van een stabiele bron van financiering een uitdaging, zeker naarmate het project groeit.”
Een ander aandachtspunt is het effect van seizoensgebonden factoren op de deelname van ouderen aan het project. Van der Post merkt op dat het project in de zomermaanden vaak een dip ervaart, waarbij sommige ouderen tijdelijk afhaken. Dit komt doordat veel ouderen in deze periode, net als iedereen, liever buiten zijn en andere activiteiten ondernemen. Hieruit zou je kunnen stellen dat initiatieven om eenzaamheid onder ouderen te verminderen het meest succesvol zijn tijdens de wintermaanden.
Decentralisatie
Terwijl de flexibiliteit en seizoensgebondenheid belangrijk kunnen zijn voor het succes van initiatieven tegen eenzaamheid, stuiten ze vaak op praktische uitdagingen die de uitvoering bemoeilijken. De decentralisatie van de zorg, die sinds 1 januari 2015 de verantwoordelijkheid voor zorg naar de gemeenten heeft verschoven, speelt hierin een belangrijke rol. Deze verandering, vastgelegd in de Wet Maatschappelijke Ondersteuning, maakt gemeenten verantwoordelijk voor de hulp aan ouderen, inclusief dagbesteding.
Juist die dagbesteding wordt in veel gevallen bemoeilijkt door het toenemende personeelstekort. Dit is iets waar An (69), vrijwilliger bij Kunst door de Brievenbus in Woerden, dagelijks mee te maken heeft. An, die altijd in de zorg heeft gewerkt, ziet hoe de bezuinigingen en het tekort aan zorgpersoneel de dagbesteding voor ouderen steeds moeilijker maken. “De dagbesteding werd op een gegeven moment wegbezuinigd omdat er geen personeel voor was.”
An brengt de kunstopdrachten rond in haar woonwijk in Woerden. In de wintermaanden merkte ze dat haar handen begonnen te kriebelen. Ze was eraan toe om iets te ondernemen. Zo kwam ze tijdens de vorige editie van Kunst door de Brievenbus in aanraking met het project en loopt ze nu voor haar tweede keer negen adressen om de creatieve opdrachten bij ouderen te bezorgen.
Dagbesteding
Ouderen die eenzaamheid ervaren missen vaak de structuur en sociale contacten die dagbesteding kan bieden. Voor deze groep is het moeilijk om zelfstandig een nieuw sociaal netwerk op te bouwen, vooral als ze fysiek beperkt zijn. Dagbesteding helpt niet alleen om eenzaamheid te bestrijden, maar biedt ook een duidelijke dagindeling en toegang tot zorg. Toch worden veel initiatieven lokaal wegbezuinigd, waardoor ouderen vaker thuis vereenzamen. Volgens Follow the Money kiezen sommige ouderen daarom bewust voor een verhuizing naar een woonzorgcentrum, juist omdat ze daar wel de sociale en praktische ondersteuning vinden die ze missen. Zoals Femmi (85) die besloot haar huis achter te laten voor een plek waar dagbesteding een vast onderdeel van het dagelijks leven is. “Ik bel wel eens mensen, maar dan is de eenzaamheid maar even weg.”
Luister hier verder naar het verhaal van Femmi en haar dochter. En van een deelnemer en een vrijwilliger van het zorg initiatief Kunst door de brievenbus.
Zorgsector en financiële plaatjes
Zorgmedewerker Louise (25) die werkzaam is in Utrecht Terwijde uit haar zorgen over de commercie die bijna onvermijdelijk is bij een succesvol project. Ze vreest dat zodra plaatselijke initiatieven landelijk worden ingezet deze al snel te commercieel ontwikkeld worden. “Voordat een initiatief echt landelijk breed getrokken kan worden moet deze eerst voldoende opleveren. Daar komt een groot stuk commercieel belang bij kijken en dat is niet waar de zorg voor staat.” Volgens Louise zou het in de zorgsector nooit mogen gaan om financiële plaatjes.
Maar om deze zorg goed uit te kunnen voeren is geld nodig. Dit blijkt des te belangrijker omdat er zoveel verschillende vormen van eenzaamheid blijken te bestaan, zoals emotionele en sociale eenzaamheid, die elk specifieke benaderingen en middelen vereisen. Dit blijkt uit onderzoek van het Nederlands Instituut voor Onderzoek van de Gezondheidszorg (Nivel), dat zich richt op de kwaliteit en effectiviteit van de gezondheidszorg.
Plaatselijke initiatieven spelen een bepalende rol in het aanpakken van eenzaamheid onder ouderen. Het succes hangt af van specifieke kenmerken en de context waarin ze worden uitgevoerd. Meer onderzoek naar de daadwerkelijke werking van plaatselijke zorg initiatieven is nodig volgens het landelijke kennisinstituut Movisie. Volgens Movisie blijkt dat hoewel er veel zorg initiatieven zijn er behoefte is aan meer onderzoek naar de effectiviteit en de doelmatigheid. Net als bij ieder ander initiatief is een goed vooronderzoek naar de haalbaarheid cruciaal benoemt Movisie in hun publicatie ‘sleutels voor de lokale aanpak van eenzaamheid.’
Veelzijdig probleem
Volgens Nivel is eenzaamheid een complex en veelzijdig probleem. In een studie uit 2019 stelt het instituut dat eenzaamheid niet eenduidig is en dat er verschillende vormen van eenzaamheid bestaan die allemaal om een andere aanpak vragen. Met name ouderen met een lichamelijke beperking lopen een verhoogd risico op emotionele eenzaamheid, het gevoel van een diepgaand gemis aan hechte en betekenisvolle relaties.
Volgens hun is de kans op eenzaamheid in de afgelopen jaren toegenomen, waarin de coronacrisis deze trend nog verder heeft versterkt. Tegelijkertijd blijkt uit hun onderzoek dat sociale eenzaamheid, het gemis aan bredere sociale contacten en een netwerk, in de loop der jaren relatief stabiel blijft. Dit betekent dat bestrijding maatregelen niet alleen gericht moeten zijn op het vergroten van sociale interactie, maar ook op emotionele eenzaamheid. Wat betekent dit voor de aanpak van eenzaamheid?
De inzichten van Nivel laten zien dat plaatselijke en landelijke initiatieven tegen eenzaamheid effectiever kunnen zijn als ze beide vormen van eenzaamheid meenemen. Veel bestaande initiatieven richten zich op het organiseren van activiteiten of sociale ontmoetingen, maar deze aanpak is niet voor iedereen voldoende. Ouderen die emotionele eenzaamheid ervaren hebben vaak meer behoefte aan diepgaande verbindingen, zoals één-op-één of langdurig contact. Beleidsmakers, gemeenten en zorginstellingen kunnen deze inzichten gebruiken om effectievere interventies te ontwikkelen die beter aansluiten bij de verschillende vormen van eenzaamheid onder ouderen.
Tekst loopt verder onder foto.
Deelnemers Kunst door de Brievenbus zijn zelfstandig bezig aan een creatieve opdracht. (Bron: Amphion Cultuurbedrijf).
Individualistische cultuur
Eenzaamheid onder ouderen is een groeiend maatschappelijk probleem, ondanks bestaande sociale initiatieven. Monique Kingma, docent aan de Hogeschool Utrecht, deed onderzoek naar dit thema ‘Handen in een tegen eenzaamheid’. Dit onderzoek onthult dat veel ouderen zich zelfs in gezelschap nog eenzaam voelen. Dit komt onder andere doordat oppervlakkige contacten niet voldoende emotionele steun bieden.
Uit het onderzoek van Kingma werd duidelijk dat eenzaamheid niet altijd zichtbaar is. Veel ouderen schamen zich ervoor of willen hun situatie niet delen. Dit maakte het lastig om deelnemers voor het onderzoek te vinden. Daarnaast bleken lokale media soms terughoudend in het belichten van dit thema, uit angst voor een negatieve insteek.
Zowel volgens Kingma als van der Post blijkt de sterke individualistische cultuur in Nederland een sterke rol te spelen binnen eenzaamheid. Tegelijkertijd merkte Monique Kingma op dat geloofsgemeenschappen en vrijwilligers een belangrijke rol spelen in het ondersteunen van eenzame mensen, ook als zij zelf niet religieus zijn.
Bredere aanpak
Het is van belang voor eenzame ouderen dat organisaties letterlijk en figuurlijk creatief omgaan met eenzaamheid onder ouderen. Kunstprojecten kunnen niet alleen als een tijdelijke oplossing voor eenzaamheid worden gezien, maar als een integraal onderdeel van een bredere aanpak die zowel emotionele als sociale eenzaamheid aanpakt. Door kunst te integreren in de zorg en dagbesteding, kan het bijdragen aan het welzijn van ouderen, zowel thuis als in zorginstellingen. Dit benadrukt de noodzaak voor langdurige investeringen in kunst- en cultuurprojecten voor ouderen, zodat de eenzaamheid onder ouderen effectief verminderd kan worden.
