Door: Amber van Wijk
De onafhankelijke journalistiek in Servië staat onder druk, door de jaren heen is het land steeds verder gezakt op de Persvrijheidsindex van Reporters Without Borders. Hoe ze in 2020 nog op plek 63 stonden zijn ze dit jaar gezakt naar plek 98 van de 180. Ondanks de Europese ambities van het land, staat de journalistiek zwaar onder spanning. Journalisten worden bedreigd, geïntimideerd en in sommige gevallen ook fysiek aangevallen. De hoop op verbetering lijkt bij velen te vervagen.
Net in de buitenwijken van Belgrado staat de studio van de onafhankelijke nieuwszender N1. Terwijl er vorige week nog aanhangers van de regering het gebouw hadden omsingeld, was het nu kalm bij de studio. Toch is de intimidatie ook voor journalisten van N1 de realiteit geworden in hun dagelijkse werk.
De verslechtering van de persvrijheid in Servië is geen recent fenomeen. Sinds Aleksandar Vučić in 2012 aan de macht kwam, is de greep van de regering op de media steeds strakker geworden. Veel landelijke media werden in de jaren daarna opgekocht of indirect onder controle gebracht door bedrijven met nauwe banden met de regeringspartij SNS.
‘We staan constant onder de aanval van media, van parlementsleden, van ministers, de president en ga zo maar door,’ Vertelt Dusan Mladjenović, journalist bij de nieuwszender N1. De zender werd in 2014 opgericht en maakt deel uit van het regionale CNN-partnernetwerk. N1 zendt uit in Belgrado, Sarajevo en Zagreb, en probeert objectieve en onafhankelijke berichtgeving te leveren in een steeds vijandiger klimaat.
Stokende EU-toetreding
Servië probeert al sinds 2009 toe te treden tot de Europese Unie en kreeg in 2012 officieel de status van kandidaat-lidstaat. Om daadwerkelijk lid te mogen worden, moet het land echter voldoen aan strikte voorwaarden die voor kandidaat-lidstaten gelden. Eén daarvan is persvrijheid — en juist dat is in Servië nog steeds problematisch. In de Servische media is er veel sprake van propaganda en corruptie, pas als hier verandering in komt zal het land meer in aanmerking komen om toe te kunnen treden.
‘In de afgelopen vier jaar is er geen enkel hoofdstuk geopend in de onderhandelingen met de EU,’ zegt Mladjenović terwijl hij met zijn glas water speelt. ‘Onze integratie ligt in feite stil. En dat zie je terug in het dagelijks leven.’ Dit geeft veel Serven de twijfel of er wel wat aan wordt gedaan om een EU-lidstaat te worden Terwijl het officiële EU-pad stokt, gaan de aanvallen op de vrije pers onverminderd door. In de Servische media is er veel sprake van propaganda en corruptie. Pas als daar echt verandering in komt, lijkt toetreding een realistisch perspectief te kunnen worden.
Ook Jasmijn de Zeeuw, jurist bij Free Press Unlimited, deelt dit beeld: ‘De politieke druk op de media is enorm en leidt ertoe dat veel journalisten zichzelf censureren uit angst voor represailles. Dit ondermijnt de rol van de vrije pers als waakhond van de samenleving. Zonder echte persvrijheid blijft het moeilijk om voor Servië om de normen voor de EU te halen.’ Volgens haar is het niet alleen een directe dreiging, maar ook het gebrek aan structurele steun voor de onafhankelijke journalistiek dat het probleem verergert. Er is in Servië weinig bescherming voor journalisten die kritiek durven te uiten. Dit zorgt voor een klimaat van angst en terughoudendheid.
De kranten van N1 op de redactie.
Onafhankelijke journalistiek onder druk
Het medialandschap in Servië is vrijwel volledig in handen van de regering of haar bondgenoten. “De meeste media worden direct of indirect gecontroleerd door de regeringspartij,” zegt Mladjenović. ‘Op tv heb je eigenlijk alleen N1 en Nova als onafhankelijke zenders. De rest is pure propaganda. Ze vallen de oppositie aan, ngo’s, iedereen die anders denkt.’
Voor journalisten betekent dat dagelijks werken onder vijandige omstandigheden. ‘Het is niet zoals in Rusland waar je meteen wordt opgepakt,’ zegt hij. ‘Maar het is psychologische terreur. Mensen op straat die je uitschelden. Media die je demoniseren. Dat is ook een vorm van geweld.’
De intimidatie blijft niet beperkt tot woorden. Uit de jaarlijkse Persvrijheidsindex van Reporters Without Borders blijkt dat Servië jaar op jaar een onveiliger land is geworden voor journalisten. Ook Mladjenović ondervindt dit aan den lijve.
‘Er was een man in mijn buurt die mij meerdere keren lastigviel. Zelfs toen ik samen met mijn kind was, hij achtervolgde ons meerdere keren tot aan mijn huis en bleef daar nog een tijdje wachten. Later is deze man opgepakt. Ook kreeg ik een buurman die boven mij kwam wonen en mij en mijn kinderen aanviel. Hij riep uit zijn raam dat hij mijn leven tot een hel zou maken. Hij had een wapen, daarmee heeft hij mij, mijn vrouw en mijn kinderen bedreigd. Zijn wapen is later pas afgepakt. Er kwam een arrestatiebevel, maar hij is nog steeds niet opgepakt. Ik hoor hem dagelijks boven mij lopen.’ Vertelt hij met een stalen gezicht.
Volgens Mladjenović is dit geen toeval. ‘Die man zijn vader werkte in de jaren ’90 bij de staatsveiligheid. En er zitten nog steeds mensen bij de politie die uit die oude netwerken komen. Ze doen niets.’ Toen hij aangifte deed van doodsbedreigingen, werd hem op het politiebureau verteld dat er op dat moment geen team beschikbaar was en dat hij over twee uur maar terug moest komen. ‘Dit is mijn normaal geworden’.
Mladjenović komt uit een familie die al decennia strijdt tegen onderdrukking. ‘Mijn moeder werkte bij het staats-treinbedrijf. In de jaren ’90 was ze fel tegen Milošević, en werd daarvoor gedegradeerd. Ze moest naar een station ver buiten Belgrado om wagons te controleren. Dat is typerend voor het systeem hier: als je je mond opentrekt, word je teruggezet.’
Ook het onderwijssysteem draagt volgens hem niet bij aan onafhankelijk denken. ‘Journalistiek wordt aan dezelfde faculteit gegeven als diplomatie en politicologie. Veel professoren zijn politiek actief. Dat zou oké zijn als het in balans is, maar dat is het niet. En als je alleen maar propaganda ziet op tv, dan kun je niet zelfstandig denken. Na een tijdje ga je denken zoals de mensen op het scherm.’
Tegengeluid en hoop op Europa
Toch staat de Servische journalistiek er niet alleen voor. Ondanks het geweld en de bedreigingen dat de journalisten meemaken, voelen ze ook steun. Zo vertelt Mladjenović, ‘We doen ons werk, en dat wordt erkent door mensen. Er zijn altijd mensen die je de ergste dingen op straat toeschreeuwen, maar er zijn ook mensen die zeggen, ga door. En dat houdt mij gaande.’
De steun zit niet alleen in de woorden, ‘zelfs als je dan gewoon boodschappen doet en iemand herkent je, dan zeggen ze misschien niks, maar je krijgt een glimlach, een knipoog of een duimpje omhoog. Dat geeft mij het gevoel dat mijn werk ertoe doet, dat ik het juiste doe.’
Ook buiten de landsgrenzen is er steun. Volgens Jasmijn de Zeeuw is Servië al jaren een zorgpunt als het gaat om persvrijheid. De situatie is verslechterd, en de risico’s voor journalisten is reëel, van intimidatie en haatcampagnes tot fysieke aanvallen. ‘Journalisten moeten dagelijks afwegen waarover ze wel en niet kunnen publiceren.’ Zegt de Zeeuw. Ze benadrukt hoe belangrijk het is dat de EU betrokken blijft bij wat er in Servië gebeurt. Internationale aandacht en druk kunnen het verschil maken, niet alleen in beleid, maar ook in de veiligheid voor journalisten.
Dat Servië ooit lid wordt van de Europese Unie is voor velen nog altijd een wens. “We voelen ons Europeanen,” zegt Mladjenović met hoorbare emotie in zijn stem. ‘En we vinden dat we zo snel mogelijk lid moeten worden.’ Tegelijkertijd is hij kritisch over het tempo van verandering. ‘Denk ik dat het binnenkort gaat gebeuren? Nee. Het zal nog wel even duren. En dan is er ook nog de kwestie Kosovo. Maar laten we eerst de zaken in Servië zelf oplossen. Dat is nu het allerbelangrijkste.’
