Door: Doris Steijger

SERVIË – De positie van vrouwen in Servië is zorgelijk. Hoewel het land op papier vooruitgang boekt op het gebied van vrouwenrechten, laten de praktijk en statistieken een ander beeld zien. Advocaat Vanja Macanovic en onderzoeksjournalist Gordana Andric zetten zich al jaren in voor vrouwen in Servië en zien dagelijks hoe systemen falen.

Het was een winterse ochtend in december 2024 toen in een flat in Pancevo het leven van Desanka Mosic bruut werd beëindigd. Haar kleinkind keek toe terwijl haar ex-man haar doodsloeg — een tragedie die ze al veertig jaar had zien aankomen. Ze had hulp gezocht, gesmeekt, gewaarschuwd. Maar het systeem bleef stil. Dodelijk stil. ‘Thuis was geen veilige plek meer,’ zegt Macanovic. Ondanks talloze meldingen en een rechterlijk contactverbod faalden politie en sociale diensten opnieuw. Desanka’s dood is exemplarisch voor een falend systeem. Ze wilde weg. Ze meldde het. Ze stierf.

In Servië worden jaarlijks duizenden meldingen van huiselijk geweld gedaan. In 2023 alleen al werden er volgens Macanovic meer dan 29.000 incidenten gemeld. Daarnaast blijkt uit het AWC Annual Report 2024 dat veel slachtoffers geen meldingen durven te doen, en dat zij vaak zelf het proces moeten starten zonder structurele hulp of bescherming.

Tegenstrijdig is dat het aantal gevallen van gendergerelateerd geweld, femicide, juist omlaag is gegaan. De verklaring volgens Macanovic is het gebrek aan wetgeving: ‘Zonder een specifieke wet op femicide, zonder monitoring en zonder structurele ondersteuning aan slachtoffers, blijft dit een gevaarlijk spel van statistieken in plaats van levensreddend beleid.’ ‘In 2023 zijn er 17 vrouwen vermoord door hun partner. Dat is het laagste aantal in jaren,’ zegt ze. Daartegenover staat Nederland, waar volgens het CBS in 2023 elf vrouwen door hun (ex-)partner werden vermoord. Hoewel Nederland ook uitdagingen kent, zijn er meer vangnetten en betere wetgeving rond opvang, sociale hulp en preventie.

Ook in het aantal verkrachtingszaken zijn de verschillen schrijnend. In Nederland werden in 2023 bijna 1.200 aangiften van verkrachting gedaan. In Servië ligt dat aantal volgens Andric veel lager: ‘Slechts 40 à 50 aangiften per jaar, terwijl dat in 2005 nog boven de 100 lag. Dat komt niet doordat er minder verkrachtingen zijn, maar omdat vrouwen ontmoedigd worden om aangifte te doen.’ Zij legt uit: ‘Er zijn geen procedures, geen vaste protocollen. Als een vrouw aangifte doet, kan ze met drie verschillende mannelijke agenten moeten spreken. Medisch bewijs wordt vaak onjuist of onvolledig verzameld. Er is een totaal gebrek aan professionele zorg.’

Vertaalde tekst: Het eerste territorium waarvoor we strijden is ons lichaam.

Tussen geschiedenis en heden

Belgrado, de hoofdstad van Servië, ademt een sfeer van tegenstellingen. In de straten is het druk, cafés zijn vol, maar onder het oppervlak schuilt onzekerheid en angst. Toen Joegoslavië in de jaren negentig uiteenviel, werd het voormalig federale land meegesleurd in een bloedige burgeroorlog. Het conflict liet niet alleen duizenden doden en vluchtelingen achter, maar creëerde ook diepe maatschappelijke trauma’s. Meer dan dertig jaar later zijn de gevolgen nog zichtbaar, niet alleen in de politieke en economische instabiliteit van Servië, maar ook in de positie van vrouwen in de samenleving.

‘De oorlog heeft de samenleving als geheel achteruitgeduwd,’ zegt journaliste Andric, die zich specialiseert in overheidsbeleid en vrouwenrechten. ‘De oorlog heeft een agressieve mannencultuur versterkt, geweld genormaliseerd en de positie van vrouwen ondergraven.’ Volgens haar heeft de oorlog het patriarchale denken versterkt en werd geweld tegen vrouwen daardoor sociaal meer aanvaard. ‘Er leven nog steeds mannen onder ons die tijdens de oorlog seksueel geweld pleegden. Velen hebben wapens, velen worden als helden gezien.’

Vertaalde tekst: Waarom zijn ze niet meer onder ons? Geweld tegen vrouwen is een misdrijf

Schijnhervorming

Hoewel Servië kandidaat-lidstaat is van de Europese Unie, wordt vooruitgang vooral op papier geboekt. ‘De hervormingen zijn vaak een formaliteit,’ stelt Andric. ‘Ze worden op het laatste moment doorgevoerd en missen effectieve implementatie.’ Wat op papier hervorming heet, voelt voor veel vrouwen als verraad.

Het GREVIO-rapport van de Raad van Europa bevestigt dit contrast. Het prijst enkele wettelijke initiatieven, zoals de Wet ter Preventie van Huiselijk Geweld, maar bekritiseert tegelijkertijd dat Servië onvoldoende investeert in structurele ondersteuning. Zo zijn er te weinig opvangplekken, geen specialistische hulpcentra voor seksueel geweld, en worden de meeste diensten geleverd door ondergefinancierde NGO’s.

Het rapport stelt dat juridische definities van verkrachting nog steeds niet voldoen aan de Istanbul-Conventie: ze zijn gebaseerd op dwang of geweld in plaats van op het ontbreken van toestemming. Daarnaast zijn de veroordelingspercentages voor geweld tegen vrouwen laag, en worden straffen vaak voorwaardelijk opgelegd.

Subsidies die bedoeld zijn voor vrouwenrechtenorganisaties verdwijnen naar fake-NGO’s. Volgens het rapport kreeg geen enkele echte vrouwenorganisatie in 2024 geld uit het fonds voor uitgestelde strafvervolging. Europese subsidies voor vrouwenrechtenprojecten komen zelden bij echte hulporganisaties terecht. ‘De regering verdeelt dat geld via openbare aanbestedingen, maar het gaat naar fake-NGO’s,’ zegt Andric. ‘Organisaties die niets doen, behalve geld witwassen en doorsluizen naar de regerende partij.’ Macanovic vult aan: ‘Wij krijgen niets van de staat. Alles wat we doen, financieren we via projecten. We hebben geen enkele structurele ondersteuning, ondanks ons werk met duizenden vrouwen.’

De Europese Commissie beoordeelt de voortgang van Servië in hoofdstukken als rechtsstaat, corruptiebestrijding en mensenrechten als onvoldoende. ‘Toch blijft Brussel geld overmaken,’ zegt Andric cynisch. ‘Zolang de EU alleen naar beleid kijkt en niet naar praktijk, verandert er niets.’

Vertaalde tekst: Zij die vrijheid willen, zullen door geen enkele straf worden tegengehouden om ernaar te streven.
Het protest van vrouwen zal doorgaan…

Hoop op straat, stilte in het parlement

Voor structurele verbetering moet Servië investeren in betrouwbare instituties en bescherming van vrouwen. Het grootste gebrek is de politieke wil. ‘In de toespraak van de premier komt het woord “vrouw” nauwelijks voor,’ aldus Macanovic. ‘Vrouwenrechten zijn vervangen door “gezinswaarden”. Vrouwen zijn gereduceerd tot hun rol als moeder.’

Toch is er hoop. De studentenprotesten van 2024 waren volgens beide vrouwen een keerpunt. ‘Zij doorbreken de angst,’ zegt Macanovic. ‘Ze eisen dat instellingen functioneren. Dat is revolutionair.’

Volgens het AWC en GREVIO moeten de definities van seksueel geweld in het wetboek worden aangepast aan de Istanbul-Conventie. Ook moet femicide wettelijk worden erkend, en moet structurele financiering komen voor organisaties die daadwerkelijk hulp bieden. ‘Nederland laat zien dat het kan,’ zegt Andric. ‘Daar krijgen slachtoffers opvang, rechtshulp en nazorg. In Servië moeten ze bedelen om erkenning.’

Voor Servië is er maar één uitweg: vrouwenrechten centraal stellen in beleid, financiering en wetgeving. ‘Het is niet dat het niet kan,’ besluit Andric. ‘Ze willen gewoon niet. Dat is het echte probleem.’

Vertaalde tekst: Rode kaart voor de geweldpleger
Maatregelen ter bescherming tegen huiselijk geweld bestaan