Bezuinigingen oplopend tot 265 miljoen liggen op de loer voor de gehandicaptenzorg. Hieronder vallen ook alle ateliers voor mensen met een verstandelijke beperking. Terwijl voor hen creativiteit de sleutel kan zijn tot een nieuwe versie van zichzelf: ‘Schilderen biedt mensen met een verstandelijke beperking een manier om gevoelens te laten stromen, te uiten in kleur en materiaal en gelijk te staan aan andere kunstenaars’, vindt Liesbeth Water onderzoeker van inclusie in musea. Maar zo ervaren ook Sofie en Patricia, die zichzelf en elkaar hebben gevonden in het atelier van zorgorganisatie Ipse de Bruggen. 

 

Atelier Verfstreken is een winkelpand, midden in het centrum van Alphen aan den Rijn waar mensen met een verstandelijke beperking meerdere dagen per week zich kunnen uitspreken op canvas. Het atelier biedt plek aan twaalf kunstenaars tegelijk en is niet alleen een ruimte om te creëren, maar ook om te delen. Zo is er een winkeltje bij binnenkomst waarachter een grote stellingkast de scheiding maakt tussen verkoopruimte en creatieruimte.  

In de kast vallen direct de vele felle kleuren en bijzondere vormen op. Hoewel niet goed zichtbaar is wat er precies op de schilderijen staat, komt er een gloed van vrolijkheid op je af. Achter de stelling zijn de kunstenaars rustig aan het werk om de mooiste versie van hun gedachten of fantasie weer te geven op het doek. De sfeer is gemoedelijk en zonder afleiding van muziek of druk gepraat, wordt er geconcentreerd gewerkt. Een eigenschap die niet altijd bij verstandelijk beperkten komt kijken, maar juist door het schilderen wordt versterkt, zo blijkt de laatste jaren uit onderzoek.  

Beste vriendinnen Patricia en Sofie komen al jaren in het atelier en hebben al heel wat werken gemaakt. De plek heeft hen veel gebracht. Zo hebben ze elkaar en zichzelf beter leren kennen door de kunst. 

 

Openheid 

Volgens Silvia Vrolijk van Ipse de Bruggen biedt schilderen een manier om emoties te uiten: ‘Door middel van het schilderij kunnen de kunstenaars hier uitleg geven aan wat ze voelen.’ Ze heeft sinds een jaar het Atelier overgenomen en begeleidt de kunstenaars. Het atelier is speciaal voor haar: ‘Ik heb geprobeerd om er een wat vrolijkere uitstraling aan te geven, dus de muren zijn geschilderd en het winkeltje is opgeknapt met bijvoorbeeld een mooie kast. Dat straalt zoveel meer openheid uit, precies zoals de mensen hier ook zijn.’ Die openheid is ook wat ze zo bijzonder vindt aan haar werk: ‘Eigenlijk zeggen deze mensen veel eerlijker wat ze vinden en denken. Dat is wel een mooie eigenschap waar wij allemaal nog iets van kunnen leren.’ 

Besparen

Toch hangt er slecht nieuws boven de zorg. Op donderdag 12 juni zou er een commissiedebat plaatsvinden in de Tweede Kamer over de bezuinigingen op de gehandicaptenzorg. Die kunnen ervoor gaan zorgen dat er per zorgbehoevende 1000 euro minder te besteden is. De totale omvang bedraagt 157 miljoen volgend jaar en oplopend tot 265 miljoen in 2029.

Hebben deze bezuinigingen direct impact op Atelier Verfstreken: ‘Nog niet, hoewel de kosten van spullen oplopen hoor. We proberen veel te recyclen en op de kleintjes te letten. Alles is duurder geworden’, vertelt Silvia toch enigszins opgelucht. Al blijft de toekomst onzeker: ‘We weten nog niet zeker of het ons volledig bespaard blijft, we hebben alleen voor nu duidelijkheid.’

Emotioneel 

Voor nu nog even niet denken aan de gevolgen dus, want het belang van dit soort ateliers is groot. Veel mensen met een verstandelijke beperking, in Nederland wordt die groep geschat op zo’n 440 duizend mensen, kunnen zich verbaal lastig kenbaar te maken. Ze hebben moeite om woorden te vinden, maar vinden het ook ingewikkeld om zich open te stellen. Het schilderij dat ze maken, kan bijdragen aan het vinden van expressie.  

Zo zijn vormen en kleuren erg belangrijk, bleek uit een studie van de Universiteit van Hong Kong in 2020. Wat er op het doek te zien is, zegt direct iets over de emoties en gedachten van de kunstenaar. En hoewel dit klinkt als iets dat elke schilder heeft, is dit bij mensen met een verstandelijke beperking toch anders: ‘Schilderen heeft bij deze mensen effect op hun concentratie, ze worden er rustig van. Ook kunnen ze beter uitleggen wat ze voelen door het schilderij dat de emotie weergeeft’, zo ontdekte Anja Zimmerman van de Hogeschool Arnhem en Nijmegen in haar onderzoeken. Waar normaal gesproken boosheid of verdriet in agressiviteit naar voren komt, vindt het op deze manier een plek in het kunstwerk. 

Autonomie

Toch kun je ook de emotionele ontwikkeling opdelen in meerdere stukken. Het zelfbewustzijn van gevoelens staat namelijk nog weer los van het uiten van emoties. Los van het feit dat de keuzes kunnen maken voor kleuren en vormen een gevoel van autonomie geeft, leren veel kunstenaars met een verstandelijke beperking zichzelf ook echt beter kennen. De schilderijen blijken als een spiegel te werken, zo vertelt het onderzoek uit Hong Kong.  

En na het proces van maken, is er ook nog eens heel veel trots: ‘De werken die de mensen hier maken, worden ook daadwerkelijk verkocht. Dat is natuurlijk echt iets om trots op te zijn voor de kunstenaars’, glimlacht Silvia. Ook spelen culturele instellingen een belangrijke rol in deze trots: ‘Bijvoorbeeld in de dansschool of in het theater hangen ook werken van onze kunstenaars, dat is natuurlijk super speciaal. Anderzijds is er eigenlijk geen verschil tussen het werk van een kunstenaar met of zonder verstandelijke beperking.’ 

Interactie 

Ook is sociale interactie een belangrijk aspect binnen het effect van kunst op mensen met een verstandelijke beperking. Een groep wetenschappers van universiteiten van over de hele wereld, publiceerde in 2020 een studie waarin duidelijk werd dat kunsttherapie een positief effect heeft op deze mensen, alhoewel dit in een gecontroleerde omgeving van hulpverleners plaatsvond. Zo bleek vooral dat onderling contact en sociale vaardigheden zich ontwikkelden. Met meer rust en een verminderde agressie, kon er geconcentreerder gewerkt en gepraat worden. Daarnaast valt in de studies op dat onderling steeds beter wordt herkend welke emotie de ander ervaart en laat zien. Hierop inspelen door te troosten of juist complimenten te geven, is een grote stap.  

Rechtvaardigheid

Een andere methode lijkt gemixte groepen van mensen met en zonder verstandelijke beperkingen te zijn. Als zij samen kunst maken, is dat een manier om sociale rechtvaardigheid te bewerkstelligen. Er zou bijvoorbeeld meer begrip kunnen ontstaan en ook ‘het idee dat mensen nog altijd meer op elkaar lijken dan verschillen van elkaar’. Anja Zimmerman, onderzoeker van art-based communities, ging op zoek naar deze samengestelde groepen: ‘Wat blijkt, is dat in Nederland de sociale rechtvaardigheid vreselijk achteraan huppelt. Ik heb geen enkel atelier gevonden hier die deze gemixte groep heeft. In Duitsland zijn er wel initiatieven waarbij iedereen met elkaar kunst kan maken, maar daar komen in de praktijk op een simpele doordeweekse dag, weinig mensen op af.’  

De sociale rechtvaardigheid waar Anja Zimmerman zo op hamert, heeft te maken met de positie van verstandelijk beperkten in de samenleving: ‘Er is gewoon een gescheiden samenleving. De plekken waar mensen met een verstandelijke beperking komen, zijn parallel aan onze maatschappij. Daardoor blijft hun wereld klein en leren wij die mensen niet kennen. Want hoe vaak kom je ze nou tegen in de supermarkt, bij de viskraam of op een verjaardag?’ Toch is ze ook positief over de mogelijkheden: ‘Er liggen enorm veel kansen. Juist in die ontmoetingen liggen de kansen om die sociale rechtvaardigheid vooruit te helpen. Als je ze eenmaal kent en ziet, kun je niet meer doen alsof ze er niet zijn.’

Tentoonstellingen 

Naast deze kritische noot over hoe het landelijk gesteld staat met de positie van verstandelijk beperkten, is Zimmerman wel enthousiast over ‘heel veel mooie lokale ontwikkelingen’. Atelier Verfstreken valt in deze categorie. En in dit atelier wordt ook kunst verkocht, hoe zit dat dan landelijk? Liesbeth Water, onderzoeker van sociale inclusie in musea, weet hier meer over. Allereerst begint het bij hoe er tegen kunst van kunstenaars met een verstandelijke beperking wordt aangekeken: ‘Er zijn verzamelaars die deze kunst als de meest pure kunstvorm zien. Dit is ontstaan na de Tweede Wereldoorlog als kunststroming Art Brut.’  

Er zijn in Nederland naast kleine ateliers een aantal specifieke plekken waar deze Art Brut bezocht kan worden. Zo is er het Outsiders Art Museum in Amsterdam, waar Water mee samenwerkt. Ook is er tweejaarlijks de Art Brut Biënnale in Hengelo, komend jaar weer vanaf 9 mei.  

De aandacht van het publiek is groeiende en deze biënnale is een mooie peilstok om te meten hoeveel mensen hierin geïnteresseerd zijn. Er kwamen afgelopen editie bijna 18.000 mensen op af en dat valt niet tegen: ‘Het is in Hengelo, dus niet in het hip en happening westen. En die 18.000 is echt een enorm bezoekersaantal! Het trekt enorm veel publiek.’ 

 

Empowerment 

De vraag is alleen wel of je altijd bij alle kunst moet willen zeggen van wat voor kunstenaars het werk is. ‘Enerzijds is het voor empowerment enorm belangrijk om aan te geven dat dit gemaakt is door een neuro-divers persoon.’ De term neuro-divers valt en daarbij probeert Water uit te leggen dat dit het stigma van een beperking wegneemt en juist de groep kunstenaars gelijkstelt aan alle andere makers.  

Het is dus van belang om zowel duidelijk te maken dat iedereen gelijk is, als te laten zien dat mensen met een verstandelijke beperking heel veel kunnen, zo is Liesbeth Water van mening: ‘Het is belangrijk om te zeggen van: kijk eens, wacht eens mensen in Nederland. Wij zijn er ook. Dat is soms voor ouders van neuro-diverse kinderen ook belangrijk.’  

Het is niet alleen voor naasten belangrijk: ‘Het straalt voor sommige organisaties die kunst hebben hangen van neuro-diverse kunstenaars ook uit dat ze meedoen aan inclusiviteit. Soms zet het ook gewoon een vinkje.’ Het vinkje om te voldoen aan de eis of opdracht om bijvoorbeeld als ziekenhuis, theater of gemeente inclusief te zijn. 

 

Van Gogh 

Anderzijds ‘sluit je het buiten’ door te benoemen dat een schilderij gemaakt is door iemand met een verstandelijke beperking. ‘Ook reguliere kunstenaars als Vincent van Gogh en Edvard Munch hadden psychische problemen.’ Toch werd dit lange tijd niet benoemt, bezoekers van musea mochten niet afgeschrikt worden: ‘Pas de laatste jaren wordt daar aandacht aangegeven. De kunst wordt nu zeker niet meer minder gewaardeerd als de mentale issues van een kunstenaar worden gedeeld.’ 

 

Bezuinigingen 

Deze ontwikkeling van musea die het verhaal van een kunstenaar open en eerlijk delen, bezoekers die steeds massaler op inclusieve kunst afkomen en ook het belang van de kunst voor de kunstenaars zelf, zorgen ervoor dat de bezuinigingen die gepland staan op gehandicaptenzorg, niet zomaar de Art Brut en kleine ateliers onderuit schoffelt. 

Zie hieronder de video die op social media kanalen kan komen te staan.