Vijf jaar geleden was oorlog in Europa nog ondenkbaar, maar sinds de Russische invasie van Oekraïne is het veiligheidsbeeld drastisch veranderd. In juni spraken onder andere de NAVO-landen af om de defensie-uitgaven te verhogen, met als voornaamste reden het afschrikken en beschermen tegen Russische agressie. Maar terwijl Europese defensie-industrieën moeite hebben om aan de toenemende vraag te voldoen, kampen Zwitserse wapenbedrijven juist werknemers met teruglopende orders en ontslagen van werknemers. Door hun strenge wapenexportregels blijven buitenlandse opdrachten uit. Om door deze regels niet buitenspel te raken, heeft de regering besloten om de regels te versoepelen.
In 2021, voor Russische invasie, werden die exportregels juist aangescherpt. Destijds kochten veel NAVO-landen nog Zwitserse defensiegoederen, voor bijvoorbeeld trainingsdoeleinden, want oorlogsdreiging was er nauwelijks. Maar nu, met de geopolitieke spanningen, is de vraag naar wapens in Europa flink gestegen, vooral voor bescherming en afschrikking. Zwitserland verbiedt echter landen om wapens door te spelen aan landen in oorlog of om te gebruiken om andere landen aan te vallen. Dat is afkomstig vanuit de Zwitserse waarde om neutraal te zijn, de regering mag geen kant kiezen bij een oorlog. Maar dit beleid werkt nu tegen hen: veel NAVO-landen willen wapens kunnen doorleveren aan Oekraïne. Maar dit land is in oorlog, en mag dus juridisch geen Zwitserse wapens krijgen. Veel NAVO-landen vermijden daarom Zwitserland als leverancier: ze vrezen dat een deal op het laatste moment wordt tegengehouden.
De recente versoepeling moet Zwitserse bedrijven weer concurrerend maken, maar helemaal vrij is de weg nog niet. De bondsraad blijft nog steeds bevoegd om wapenexporten goed te keuren of te dwarsbomen. De wapenlobby vreest dat dit risico andere landen alsnog doet kiezen voor buitenlandse leveranciers zonder zulke beperkingen.
Volgens Balduk, correspondent Duitsland en Midden-Oosten bij de NOS, hoeft de versoepeling geen bedreiging te zijn voor de Zwitserse neutraliteit: “Je merkt heel erg in de Zwitserse politiek dat ze proberen voorstellen op zo een manier te framen en te organiseren, zodat ze die neutraliteit kunnen behouden, maar dat tegelijkertijd wel meer wapens kunnen verkopen aan het buitenland.” Dit doen zij bijvoorbeeld door te zeggen dat de wapens niet doorverkocht mogen worden aan landen die het gebruiken voor aanvalsoorlog, zoals Rusland. Maar via een ander kan een levering aan Oekraïne tóch mogelijk zijn, zolang het gaat om zelfverdediging. Omdat Zwitserland niet betrokken is bij een oorlog als het gaat om zelfverdediging, volgens de regering. “Het is misschien ook wel een sprookje om te denken dat je altijd neutraal kan zijn: als je ergens investeert of een handelscontract aangaat ben je al bezig met iets politieks, dus je kunt nooit helemaal neutraal zijn in de huidige wereld,” aldus Balduk. Ook Matthias Zöller, Secretaris-Generaal bij Swiss ADD, de belangenorganisatie voor de Zwitserse defensie-industrie, vindt dat neutraliteit iets is wat gebaseerd is op interpretatie. De enige harde regel is dat de regering geen onderscheid mag maken tussen twee landen in oorlog. Verdere invulling daarvan ligt bij de regering.
Door strenge exportregels raken Zwitserse wapenbedrijven opdrachten kwijt, terwijl de vraag naar wapens in Europa juist vors stijgt. Verslaggeefster Floor van der Vaart vraagt aan Matthias Zöller, secretaris-generaal bij Swiss ADD, hoe ernstig de situatie is voor Zwitserse defensiebedrijven. Benieuwd? Luister de reportage hieronder!
