Nijmegen – In theater, film en literatuur wordt fictie vaak vermengd met historische gebeurtenissen uit oorlogsverhalen om deze spannender en toegankelijker te maken, maar dit roept vragen op over de invloed op ons collectieve geheugen en begrip van het verleden.

Een recent voorbeeld is de musical 40-45 van Studio 100, die op 21 september 2024 in Nederland in première ging. De musical volgt twee Rotterdamse broers die na het bombardement op hun stad ieder een andere kant kiezen in de oorlog: de een gaat bij het verzet, terwijl de ander voor de nazi’s kiest. Hoewel het verhaal historische gebeurtenissen belicht, is een scène waarin een deportatietrein wordt tegengehouden fictief. Zo’n verzetsactie vond nooit plaats in Nederland.

De kritiek

Deze toevoeging van fictie aan het verhaal leidde tot kritiek van onder anderen theatermaker en historicus Tijmen Dokter, die stelt dat dit een vertekend beeld schetst van het Nederlandse verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog: ‘Dat wat er in 40-45 gebeurt met het stoppen van die trein uit Westerbork, dat vind ik zo’n beladen thema. Zo gevoelig ook in de Nederlandse geschiedenis, de hele Holocaust en hoeveel mensen er uit Nederland zijn weggevoerd, dat ik wel vind dat ze hier zorgvuldiger hadden moeten zijn en dit niet op deze manier hadden moeten laten zien. Want ze wekken toch het beeld dat dit gebeurd is en dat is niet gebeurd.’ Hij pleit voor een zorgvuldige aanpak bij het verwerken van fictieve elementen in verhalen over zo’n beladen onderwerp: ‘Als je zo’n groot en beladen onderwerp neemt als de Tweede Wereldoorlog, dan moet je daar heel zorgvuldig mee omgaan en goed kijken naar waar de grens ligt tussen wat historisch juist is en waar een verzonnen element toegevoegd kan worden.’

Een ethische kwestie? 

De fictieve verzetsactie in 40-45 benadrukt de spanningen tussen artistieke vrijheid en historische nauwkeurigheid. In verhalen over de Tweede Wereldoorlog kan het toevoegen van verzonnen elementen de dramatiek verhogen, maar het roept ook ethische vragen op, vooral omdat deze verhalen vaak verteld worden aan een publiek zonder directe ervaring met de oorlog. Volgens historicus Kees Ribbens wordt het door fictieve toevoegingen lastiger om feit en fictie te onderscheiden: ‘Ik denk dat het heel erg lastig wordt om te verwachten dat mensen inderdaad datgene wat ze, zeg maar op school hebben meegekregen aan een veilige historische bagage helemaal los te zien van allerlei latere fictieve en semi-fictieve elementen. Dus ik denk dat dat onherroepelijk deel uitmaakt van ons beeld van het verleden.’

Fictieve elementen in andere oorlogsverhalen

Het vermengen van fictie met feiten in films, boeken, musicals en games is niet nieuw. Voorbeelden zoals Soldaat van Oranje de Musical, De Tatoeëerder van Auschwitz, De Jongen in de Gestreepte Pyjama, en Schindler’s List laten zien hoe fictie een verhaal dramatischer kan maken. Tegelijkertijd rijst de vraag of deze fictieve elementen de kracht van een verhaal verminderen of juist aantrekkelijker maken voor een publiek dat verder afstaat van de oorlog.

Waarde van fictie 

Fictie speelt ook een rol in het overbrengen van empathie en emoties, iets wat puur feitelijke geschiedschrijving moeilijker bereikt. In films zoals Schindler’s List kunnen dramatische toevoegingen zorgen voor een diepere emotionele impact op het publiek. Boeken zoals ’t Hooge Nest, die waargebeurde feiten vermengen met literaire vrijheid, maken de complexiteit van het verzet invoelbaar voor een hedendaags publiek.

Evenwicht tussen kunst en waarheid

De balans tussen historische nauwkeurigheid en artistieke vrijheid blijft een spanningsveld. Waar precies de grens ligt tussen het respecteren van de feiten en het recht op creativiteit, is aan elke maker en toeschouwer om te beoordelen. Of het nu gaat om een geromantiseerd verhaal zoals Soldaat van Oranje of een volledig fictief werk zoals De Jongen in de Gestreepte Pyjama, beide helpen ons het verleden te begrijpen. Elk verhaal herinnert ons op eigen wijze aan de complexiteit en emoties van de Tweede Wereldoorlog en aan het belang van het levend houden van deze geschiedenis.

Luister hier naar de reportage van Thijmen Verkuijl over fictie in Oorlogsverhalen

Muziek: Het verzet· 40-45, de Musical (Nederlandse cast) 40-45, de Musical ℗ 2024 Studio 100 Released on: 2024-09-20