79 jaar geleden werd Han van Meegeren opgepakt in zijn grachtenpand ‘Het Roode Huys’ aan de Keizersgracht in Amsterdam. De Nederlandse autoriteiten verdachten hem van collaboratie met nazi-Duitsland door het verkopen van het werk van Johannes Vermeer. Na enkele dagen in de cel vertelde hij de autoriteiten de waarheid. Hij was de schilder van de werken, en had ze vervalst. Het heeft hem de titel meestervervalser opgeleverd, wat de rest van zijn schilderkunst overschaduwt. Hoe moeten we Han van Meegeren beschouwen als vervalsers of een groot schilder?

Han van Meegeren werd 10 oktober 1889 geboren in Deventer. Hij toonde op jonge leeftijd al veel talent in tekenen, schilderen en aquarellen. Ook verdiepte hij zich in de klassieke Hollandse meesters en hun kunststroming. Zijn vader, Hendrikus Johannes van Meegeren, was fel tegen zijn schilderwerk. Wanneer hij zijn zoon betrapte op het werken aan een tekening of schilderij liet hij hem strafregels schrijven : ‘Ik ben niets, ik weet niets, ik kan niets’. Van 1907 tot 1913 studeerde Van Meegeren, op aandringen van zijn vader, bouwkunde aan de Technische Hoogeschool Delft. Hij maakte zijn studie niet af.

Tegen de wil van zijn vader in stopt hij op 24-jarige leeftijd met zijn studie bouwkunde  om zich volledig aan zijn schilderscarrière te wijden. De studiebeurs van zijn vader wordt hierdoor afgebroken en hij neemt naast zijn bestaan als schilder een baan in de kunsthandel als restaurateur. Hij blijft hiernaast schilderen. In 1917 kreeg zijn eerste eenmanstentoonstelling van schilderijen. Zijn werk sluit goed aan bij de stijl van de Haagse School. Han van Meegeren wordt verder in de twintiger jaren een redelijk bekend en gewaardeerd kunstenaar. In vele huiskamers in Nederland hangen die jaren het ‘Hertje’ van Van Meegeren.

Deze tijd van voorspoed duurt echter niet lang voor Van Meegeren. In dezelfde jaren dat Han van Meegeren bekend wordt, bloeit ook de moderne kunst op. Met stromingen als Expressionisme, Symbolisme en Kubisme wordt Van Meegeren’s kunst gezien als ouderwets. Na een tentoonstelling in 1932 wordt zijn kunst door critici volledig afgemaakt. ‘Sentimenteel, hol en emotieloos’ worden de werken bevonden. Door de sterke opkomst van modernisten in de Nederlandse kunstkringen voelt hij zich als traditioneel kunstenaar niet gewaardeerd. Hij besluit later dat jaar te verhuizen naar het zuid-Franse plaatsje Rocquebrune.

Wie was Han van Meegeren?

Om de persoon Han van Meegeren beter te begrijpen ging ik langs bij Jan Saris. Jan zijn opa was een goede vriend van Han van Meegeren. Jan handelt veel in Han van Meegeren’s werk en onderhoudt de website Hanvanmeegeren.nl.

Han van Meegeren’s grootste motivaties om schilderijen te vervalsen waren dus wraak, geld, en erkenning. Teleurgesteld door de kritiek op zijn originele werk, wilde hij de kunstwereld voor schut zetten door vervalsingen te creëren. Hij verlangde naar erkenning en roem, ook al kreeg hij die indirect door het succes van zijn vervalsingen als originele werken van oude meesters.

Vervalsingen

In 1932 maakt Han van Meegeren zijn eerste vervalsingen door twee portretten van Frans Hals na te schilderen, enkel om hier geld aan te verdienen. Kunsthistoricus Cornelis Hofstede de Groot denkt dat het schilderijen van Han van Meegeren echt geschilderd zijn door Frans Hals en koopt ze. Bij later onderzoek, onder andere naar de gebruikte verf, blijkt al snel dat het vervalsingen zijn. Doordat de schilderijen via een bemiddelaar worden verkocht komt de naam van Van Meegeren daarbij niet in de publiciteit. De vervalsing betekent wel een gevoelige aanslag op de reputatie van Hofstede de Groot. Die eerder meerdere schilderijen van Frans Hals erkende.

Zijn bekendste vervalsing maakte hij echter in Frankrijk. Han van Meegeren was door zijn eerdere interesses en veel onderzoek naar Hollandse meesters erg bekend geworden met deze schildertechnieken. Hij besloot dat het een valse Vermeer ging worden. Johannes Vermeer was een Nederlands kunstschilder in de Gouden Eeuw. Vermeer schilderde heel nauwkeurig en kon daardoor maar twee of drie schilderijen per jaar produceren. Er worden 34 tot 37 schilderijen aan hem toegeschreven. Verder wordt verondersteld dat een deel van zijn werk verloren is gegaan. Geschat wordt dat hij tussen de veertig en vijftig schilderijen gemaakt heeft.

Han van Meegeren wist dat een deel van het werk van Vermeer verloren was gegaan. Hij kocht een 17^e eeuws doek en koos een Bijbelse compositie. Het kost Van Meegeren twee jaar om zijn technieken uit te werken. Wanner hij klaar is, is hij erg tevreden met zijn werk. Niet alleen omdat zijn nagebootste Vermeer, De Emmaüsgangers, een overtuigende vervalsing is. Maar ook omdat het een fraai werk is geworden. Als de critici het werk gaan prijzen in de media, zou Van Meegeren onthullen dat het een vervalsing is. Daarmee heeft hij de onwetendheid van de critici aangetoond en zijn wraak genomen. In het bijzonder is dr. Abraham Bredius zijn doelwit. Hij was een autoriteit op het gebied van Vermeer en werd door Van Meegeren zeer veracht.

Schilderstijl

Wat voor schilder was Han van Meegeren? Om meer te weten te komen over zijn eigen schilderstijl, en hoe hij zijn vervalsingen geschilderd heeft sprak ik Hans Wijgergangs. Hij is sinds 2002 als conservator werkzaam bij het RKD – Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis. Zijn specialisatie geldt de beeldende kunst uit de moderne periode. Ook geeft hij al meerdere jaren masterclasses over het werk van Han van Meegeren.

Han van Meegeren’s eigen stijl was dus realistisch en geïnspireerd door de oude meesters, met name Johannes Vermeer. Hij gebruikte klassieke composities, rijke kleuren, en aandacht voor detail. Voor zijn vervalsingen gebruikte hij oude doeken en 17e-eeuwse pigmenten om de juiste kleur en textuur te verkrijgen. Hij bakte de schilderijen in een oven en gebruikte een roller om craquelé, of barstjes, te creëren, waardoor ze eeuwenoud leken. Van Meegeren gebruikte ook speciale vernis om de juiste glans en verouderingseffecten te bereiken.

Succes

Om zijn vervalsing ‘De Emmaüsgangers’ op de markt te brengen schakelt Van Meegeren de hulp in van kunstmakelaar Rens Strijbis. Hij liet het werk zien aan kunstkenner Abraham Bredius. Hij denkt, zoals Han van Meegeren al had voorspeld, dat dit een van de onontdekte Vermeers uit diens Italiaanse periode was. Andere Nederlandse kunstcritici zijn even snel overtuigd van de echtheid van het schilderij. Stijl en compositie waren erg  Vermeer-achtig, en kwamen overeen met de weinige Bijbelse of klassieke groepsvoorstellingen die Vermeer had gemaakt. Van Meegeren had de ‘Vermeer’ gegeven waarop men destijds als het ware wachtte.

Van Meegeren genoot van het succes van zijn vervalsing. Zijn missie is geslaagd om de Nederlandse kunstcritici te bedriegen en hun onwetendheid aan te tonen. Hij wil zijn identiteit als vervalser aanvankelijk onthullen. Maar als hij zijn ‘Vermeer’ kan verkopen aan het Boijmans van Beuningen Museum voor een bedrag wat nu tientallen miljoenen euro’s zou zijn, onthult hij zijn identiteit niet. En verkoopt het schilderij. ‘Een verrijking voor het Nederlands kunstbezit!’. Er moet alles aan gedaan worden om dit meesterwerk voor Nederland en, indien mogelijk, voor het Museum Boymans te verwerven’ aldus directeur D. Hannema na het aanschouwen van de Emmausgangers. In 1937 wordt het enorme bedrag van 520.000 gulden betaald voor het schilderij.

De jaren erna maakt Han van Meegeren nog een aantal andere vervalsingen van zowel Johannes Vermeer, Frans Hals en Pieter de Hoogh. Sommige van deze werken zijn niet van de beste kwaliteit, maar door de gebeurtenissen van de Tweede Wereldoorlog kon Van Meegeren ongezien zijn gang gaan. Eén van zijn ‘Vermeers’, ‘De Voetwassing’, word aangekocht door het Rijksmuseum voor 1.168.000 gulden zodat deze niet in Duitse handen zouden vallen. De ‘Vermeer’ Christus en de overspelige vrouw, die hij in 1943 had vervalst komt dat wel. Het Bijbelse tafereel werd voor anderhalf miljoen gulden aangekocht door Nazi-topman Herman Göring.

Panden

Ondertussen heeft Han van Meegeren zich weer in Nederland gevestigd. Eerst in een riante villa in Laren en later aan de Keizersgracht in Amsterdam. Het is in de hoofdstad waar Van Meegeren zijn geld, verdiend door zijn vervalsingen, investeert in een groot aantal panden. De verkoop van zijn vervalsingen gaat in contanten, in biljetten van 100,- en 1000,- gulden. Hij moet een legitieme manier vinden om zijn geld vast te houden. Hij begint diamanten te kopen, juwelen, antieke meubels en kunst. Later komen hier panden bij, tegen het eind van de oorlog bezat Van Meegeren 57 panden. Waarvan merendeel woonhuizen, appartementengebouwen, winkels, bedrijfspanden, een garage en een hotel!

Tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog ontdekken Amerikaanse troepen in Oostenrijk een zoutmijn gevuld met gestolen kunst. De nazi’s hadden in al hun bezette landen kunst verzameld en gestolen. De Geallieerden huurden verschillende kunstexperts in om al deze werken te identificeren. Ook aanwezig in de zoutmijn is de persoonlijke collectie van Duits politicus Herman Goring. Een schilderij kunnen de kunstexperts niet kunnen thuisbrengen. Een werk van Johannes Vermeer genaamd ‘Christus en de overspelige vrouw’. Via Duitse kunsthandelaar Alois Miedl en Nederlandse bankier Petrus Jan Rienstra van Stuyvesande komt de politie uit bij de originele verkoper : Han van Meegeren.

Geput uit bronnen van het Rijksmuseum, Boijmans van Beuningen Museum en het RKD.

Veroordeling 

In mei 1945 wordt Han van Meegeren opgepakt vanwege verdenking van colloberatie met de Duitsers. Van Meegeren zit in een dubio, op colloboratie met de vijand stond een fikse gevangenisstraf of zelfs de doodstraf. Op het vervalsen van kunstwerken maar slechts twee jaar. Na een paar dagen in de cel is hij er uit, en hij bekent : Hij is de schilder van ‘Christus en de overspelige vrouw’’ en de andere vier Vermeers die verkocht zijn aan het Boijmans van Beuningen en het Rijksmuseum. Van Meegeren wordt niet gelooft door de autoriteiten en doet zelf een voorstel. Ik schilder voor jullie een ‘Vermeer’.

Zodoende schilderde hij in gevangenschap binnen twee maanden ‘Christus te midden van schriftgeleerden’. De politie is overtuigd en Van Meegeren zijn populariteit als ‘Oplichter van Goering’ steeg. Wat hij heeft gedaan is weliswaar nog steeds strafbaar, dus krijgt Van Meegeren huisarrest tot zijn proces. In november 1947 wordt Han van Meegeren tot één jaar gevangenisstraf veroordeeld door de rechtbank van Amsterdam. Voordat Han van Meegeren zijn straf uit kan zitten, overlijdt hij op 58-jarige leeftijd in de Valeriuskliniek te Amsterdam aan een hartinfarct.

Emotie

Hoe moeten we Han van Meegeren zien? Zijn talenten staan buiten kijf. En zijn succes in het begin van zijn carrière onderstreept dat. Volgens conservator oude schilderkunst Friso Lammertse is dat nog niet zo makkelijk gezegd. ‘Van Meegeren heeft twee kanten doordat hij en vrije kunst gemaakt heeft in zijn vroege carrière en daarna aantoonbaar vervalst heeft.

‘Het bekijken van zijn vervalsingen als kunstwerken laat je jezelf afvragen wat kunst is’ vertelt de conservator van het Rijksmuseum. ‘Het zijn zeker kunstwerken. Mede omdat het geen kopieën zijn maar eigen werk. Het briljante van hem zit erin dat hij schilderijen bedenkt die een onbekende tussenfase in Vermeers schilderscarrière moeten opvullen’.  Zoals al eerder verteld, waren veel kunsthistorici in de tijd van Han van Meegeren ervan overtuigd dat er meer werk van Johannes Vermeer zou moeten zijn. ‘Han van Meegeren heeft ‘Rembrandteske taferelen geschilderd met de kleuren en techniek van Johannes Vermeer. Dus hij voelde ontzettend goed aan wat in die 17^e eeuw de smaak en technieken waren. Dat getuigt van veel kunde een schilder en is tamelijk briljant’ geeft Lammertse toe.

‘Er zijn getuigen die hebben verteld dat mensen huilend voor de Emmaüsgangers hebben gestaan. Dus hebben ze wel degelijk emotie veroorzaakt. Volgens mij zijn er verschillende definities van kunst, maar een daarvan is om een bepaalde emotie op te roepen bij het publiek met het kunstwerk. En Han van Meegeren krijgt dat voor elkaar. Op die manier is hij ook weer origineel en zijn het absoluut kunstwerken wat hij gemaakt heeft’ vertelt de oud-conservator van het Boijmans van Beuningen Museum. ‘Dat maakt Van Meegeren ook zo interessant. We denken allemaal objectief naar kunst te kijken. Maar dit is niet mogelijk. We hebben allemaal onze ideeën, als mens plaats je het altijd in je eigen context. Maar het ongeloof na de onthulling van de vervalsingen laat zien dat hij wel degelijk een snaar kon raken met zijn kunst. Hij had wel de naam van Vermeer nodig om dit te doen bij het publiek’.

Lammertse kan geen kant kiezen in de discussie van groots kunstenaar of vervalser, zo vertelt hij. ‘De Emmaüsgangers is zeker technisch zeer knap, maar dit komt ook door de verschillende vervalsingstechnieken. In de latere vervalsingen gooit Van Meegeren er echt pet de pet naar. Dus ik kan er met bewondering naar kijken in de context van het verhaal van Han van Meegeren. Maar het is geen spannende kunst’. Volgens Friso Lammertse speelt eigenheid een belangrijke rol in de kunstbeleving van een publiek. ‘Van Meegeren heeft die eigenheid in een deel van zijn werk maar niet in de Emmaüsgangers dit maakt deze discussie heel erg moeilijk’.

Vervalser of groots schilder?

Han van Meegeren blijft een intrigerende figuur in de kunstgeschiedenis. De vraag of hij enkel vervalser of groots schilder is, blijft net zoals kunst een gevoelskwestie en mening. Jan Saris benadrukt hoe Van Meegeren’s technische vaardigheden en frustraties over zijn gebrek aan erkenning leidden tot zijn vervalsingen. Saris beschrijft Van Meegeren als een begaafd schilder, wiens eigen werk niet volledig werd gewaardeerd door de kunstwereld van zijn tijd. Hans Wijgergangs erkent zijn talent voor realisme en zijn beheersing van oude schildertechnieken, maar vind hem geen bijzonder goede schilder. Wijgergangs beschouwt Van Meegeren’s vervalsingen als technisch knap, hoewel hij ook kritisch is over de fouten in de werken.

Aan de andere kant, Friso Lammertse van het Rijksmuseum erkent de artistieke waarde van Van Meegeren’s vervalsingen, aangezien ze niet slechts kopieën waren maar originele werken die een emotionele reactie opriepen bij het publiek. Lammertse wijst er echter op dat Van Meegeren’s latere vervalsingen niet dezelfde diepgang hadden als zijn meest bekende werk, “De Emmaüsgangers”. Na deze overwegingen is het duidelijk dat Han van Meegeren een complexe figuur is die moeilijk in een categorie te plaatsen is. Zijn vervalsingen waren bedrieglijk en brachten de kunstwereld in verwarring, maar tegelijkertijd getuigen ze van zijn diepgaande begrip van klassieke schildertechnieken en zijn vermogen om emotie op te roepen bij het publiek. Zijn eigen schilderijen, hoewel ambachtelijk en goed uitgevoerd, slaagden er niet altijd in om de waardering te krijgen die hij zocht.

Concluderend kan Han van Meegeren het best worden gezien als een complexe kunstenaar die zowel briljante technische vaardigheden als een diepgaand begrip van kunstbeleving bezat. Zijn vervalsingen waren zowel een daad van bedrog als een artistieke prestatie op zichzelf. Zijn verhaal benadrukt de subjectiviteit van kunstbeoordeling en de complexe relatie tussen originaliteit, technische vaardigheid en artistieke intentie. Zijn verhaal laat zien dat mensen kunst op verschillende manieren kunnen beoordelen. Het gaat over hoe moeilijk het is om te bepalen wat origineel is, hoe goed je technisch kunt schilderen en wat je precies met je kunst wilt bereiken.