In delen van Nederland waar de klassieke tongpunt-R nog springlevend is, blijken logopedisten nauwelijks beschikbaar. Juist daar waar mensen hun uitspraak willen aanpassen, zijn de wachtlijsten het langst en blijven vacatures onvervuld — een onverwachte kloof tussen taal, cultuur en zorg.

In de klas, op het toneel of aan de telefoon — de manier waarop we onze ‘r’ uitspreken zegt vaak meer dan we denken. Terwijl de klassieke tongpunt-r langzaam uit het straatbeeld verdwijnt, neemt de vraag naar logopedie alleen maar toe. Maar waar moet je naartoe als je je rollende ‘r’ wil oefenen en de logopedist zelf onvindbaar is?

“Ik weet niet of je echt van een ‘Zoetermeerse R’ kunt spreken,” zegt logopediste Xandra met een glimlach. “Maar ik weet wel dat er in Spijkenisse en delen van Brabant en Zeeland nog veel mensen zijn die die rollende tongpunt-r gebruiken.” In haar praktijk hielp ze kinderen en volwassenen hun uitspraak bij te stellen. Niet omdat dat medisch nodig is, maar omdat mensen willen opgaan in hun omgeving. “In de puberteit passen jongeren hun spraak aan. Dan wil je gewoon bij de groep horen.”

Die behoefte om erbij te horen is niet nieuw, maar de mogelijkheden om eraan te werken raken wel steeds verder onder druk. In veel regio’s staan mensen maanden op de wachtlijst. En het aanleren van een nieuwe R kost tijd — zeker als die niet van nature komt. Xandra: “Je moet eindeloos oefenen. Eerst losse klanken, dan woorden, dan zinnen. En als je moe bent of gespannen, glijd je toch terug in je oude gewoonte.”

Naast regionale verschillen in uitspraak, zijn er ook grote verschillen in toegankelijkheid van logopedie. De infographic van de NVLF laat zien dat in bijna alle provincies een meerderheid van de praktijken met wachtlijsten werkt, en dat veel vacatures structureel niet vervuld raken. Opvallend is dat Overijssel, een provincie waar nog veel met de klassieke tongpunt-R gesproken wordt, de hoogste druk kent: 96% van de praktijken heeft daar een wachtlijst, en meer dan de helft van de vacatures blijft openstaan. Ook in Drenthe, Zeeland en Noord-Brabant — gebieden waar volgens logopedist Xandra de rollende R nog sterk leeft — zijn de tekorten groot. Dit betekent dat mensen die hun uitspraak willen veranderen, zoals jongeren die een Gooise R proberen aan te leren of volwassenen die verstaanbaarder willen klinken, vaak maandenlang moeten wachten op hulp.

Volgens taalonderzoeker Koen Sebregts, die de uitspraak van de Nederlandse R onderzocht in zijn proefschrift The Sociophonetics and Phonology of Dutch R, bestaan er in Nederland duidelijke regionale voorkeuren. In de Randstad overheerst de zachte Gooise R, terwijl in Zeeland en Brabant juist de klassieke tongpunt-R wordt gesproken. De veranderende taalnormen botsen zo met de realiteit: je moet steeds vaker naar de logopedist om verstaanbaar of ‘normaal’ te klinken — maar die logopedist is er lang niet altijd.

Dat juist in de provincies waar de tongpunt-R nog levendig is, zoals Overijssel en Zeeland, de wachtlijsten én de vacatures het hoogst zijn, is opvallend. In die regio’s ligt de spreeknorm stevig verankerd, en wie daarvan wil afwijken moet daar actief aan werken. Tegelijk is er nauwelijks plek om dat te doen. En wie eenmaal afwijkt, merkt dat ook. “Sommige mensen vervangen de R per ongeluk door een J of een W,” vertelt Xandra. “Dan wordt er soms lacherig gedaan, hoe goed je verder ook spreekt.” Wat begint als een kleine klank, kan zo snel een groot verschil maken — en de toegang tot hulp laat precies dáár te wensen over.

De gebruikte data over wachtlijsten en vacatures in de logopedie is afkomstig uit de infographic “Vacatures en wachtlijsten najaar 2024”, gepubliceerd door de NVLF (Nederlandse Vereniging voor Logopedie en Foniatrie). Deze cijfers zijn gebaseerd op een landelijke enquête onder 558 logopediepraktijken en instellingen. De data is geanalyseerd op provinciaal niveau en gecombineerd met inzichten uit een expertinterview en taalkundig onderzoek om regionale verschillen in zorgtoegankelijkheid zichtbaar te maken.