In de straten van Belgrado zijn de kleurrijke muurschilderingen veel meer dan alleen versieringen van de openbare ruimte. Ze vormen een stille vorm van verzet. Servische kunstenaars gebruiken de stadsmuren als canvas om problemen aan te kaarten doormiddel van geheime boodschappen, en problemen in wijken op te lossen door kleur toe te voegen.

De kunst Janko Pocuca is snel te herkennen door de specifieke cartoon figuren en het felle kleurgebruik. Zijn artiestennaam is JUNK, wat ook duidelijk zichtbaar is bij al zijn werken. ‘’Het is heel lastig om als kunstenaar toestemming van de gemeente te krijgen, er zijn veel mensen bij betrokken en er is altijd wel iemand tegen. In de jaren dat ik kunst maak heb ik geleerd om direct met de betrokkenen, zoals bewoners, te gaan praten. Zo vroeg ik aan het ziekenhuis of ik deze muur zou mogen beschilderen met iets vrolijks. In dit ziekenhuis liggen zieke kinderen en baby’s, tientallen kinderen keken vanuit hun ziekenhuisbed naar deze muur die vol stond met rare woorden en tekens. Het doel was om iets vrolijks te maken, zodat de kinderen naar iets kleurrijks konden kijken. Dat was mijn eerste werk in deze buurt, en er volgden meer. Tijdens het maken van dit kunstwerk werd ik regelmatig aangesproken. Buurtbewoners vonden het een kleurrijke en positieve toevoeging aan de buurt.

Kleur heeft invloed

Deze wijk in New Belgrade, waar Janko geboren en getogen is, staat bekend als een plek met veel hangjeugd, dronken mannen en daklozen. De wijk bestaat uit tientallen vervallen flatgebouwen en sportveldjes. Jong en oud loopt door de wijk, en kijken nieuwsgierig om als Janko Pocuca enthousiast vertelt over wat zijn kunst heeft gedaan voor de buurt waar hij is geboren en getogen. Janko loopt een hoek om en komt onder de afkapping van een flatgebouw terecht, hij blijft staan bij een vervallen winkelpand.

‘’Deze plek stond jarenlang bekend als de plek die je moest vermijden zodra de avond viel. Deze muur was de plek waar daklozen en jongeren mensen rondhingen en hun laatste drankje opdronken. Het lag hier altijd vol met blikjes bier, en de pislucht rook je al van meters afstand. Buurtbewoners hebben mij zelf benaderd om hier een muurschildering te maken. In dezelfde stijl als bij het ziekenhuis, zo vrolijk en kleurrijk. Toen ik die vraag kreeg schoot ik bijna in de lag.’’

‘’Zie je het al voor je, dacht ik. Van die stoere hangjongeren die hier staan te drinken en plassen, en dan mijn muurschildering op de achtergrond. Toch bleef de oudere dame aandringen dat de buurt er echt van zou opknappen, dus deed ik het maar. Die schildering is toch met een paar dagen overgespoten, dacht ik. Een week nadat de schildering af was ging ik kijken wat er van over was gebleven. Toen ik daar aankwam kon ik mijn ogen niet geloven. De straat, die normaal bezaaid was met vuilnis, braaksel en plas, was schoon. Mijn muurschildering nog vol in takt’’. ‘’Sinds jouw kunstwerk komt hier niemand meer, zei een buurtbewoner. Het lijkt wel of zij het zonde vinden, het is ongelofelijk’’. ‘’Het was nooit mijn doel om de problemen uit deze wijk op te lossen met mijn kunstwerken, ik had geen idee dat het mogelijk was. Ik maak kunst omdat ik dat leuk vind, het is mijn hobby. Ik heb een specifieke stijl, dat die zo wordt geapprecieerd door de verschillende doelgroepen vind ik heel bijzonder’’, aldus Janko.

Steeds vaker probeert de Servische overheid kunstenaars te gebruiken voor hun eigen doeleinden. Ze organiseren speciale evenementen en proberen kunstenaars om te kopen met aantrekkelijke geldbedragen. ‘’De overheid bied je 5000 euro om een muur te beschilderen, veel kunstenaars vallen daarvoor. De onafhankelijke kunstenaars kennen de namen, want je herkent de stijl, maar zij zullen het altijd blijven verbergen. Het is vreselijk dat het gebeurt, de overheid krijgt op deze manier steeds meer macht in handen. Ik ben kritisch op de Servische overheid, maar vind het lastig dat te vertalen naar mijn soort kunst. Toch probeer ik mijn kleine steentje bij te dragen door bijvoorbeeld de straten te verbeteren en zieke kinderen een mooier uitzicht te geven’’, aldus Janko.

De Servische overheid wordt vaker beschuldigd van bemoeienis bij cultuurbeleid en onderfinanciering. Afgelopen februari bezetten kunstenaars en culturele arbeidskrachten het ministerie van Cultuur. Nog geen 0,67% van het nationale budget in Servië gaat naar de cultuursector. Volgens de demonstranten komt dit door het gebrek aan transparantie bij subsidieverdeling en politieke bemoeienis bij de cultuursector, meldt Vreme.

Vrouwen zichtbaar maken

Jana Danilovic kijkt trots naar haar kunstwerk van Mitra Mitrović. ‘’Ik ben ontzettend gefascineerd door deze vrouw. Zij was de eerste minister van onderwijs in het naoorlogse Joegoslavië. Daarmee was ze een symbool van de emancipatie van vrouwen in de socialistische revolutie die na de Tweede Wereldoorlog opkwam. Ze was niet alleen een ontwikkelde vrouw die geweldig werk verrichtte als minister, ze vocht ook mee in de Tweede Wereldoorlog. Ze was een van de oprichters van het Antifascistisch Vrouwenfront en richtte het tijdschrift Žena Danas, De Vrouw van Vandaag, op dat tijdens de oorlog werd gepubliceerd door partizanenvrouwen. Echt een powervrouw”, zegt Jana glunderend.

‘’Het komt in Servië zelden voor dat vrouwen met zo’n staat van dienst publiekelijk afgebeeld worden. Als vrouwen worden geportretteerd in de openbare ruimte is dat meestal als mooi, fragiel en decoratief. Niet als krachtig. En dat was deze vrouw wel, zij verdient het om herinnert te worden. Vrouwen worden nauwelijks tot zelden als krachtig geportretteerd in de publieke ruimte. Het afbeelden van Mitra Mitrović was een idee van de Nederlandse Ambassade. Ik ben hen ontzettend dankbaar. Zonder de opdracht vanuit buitenaf had dit niet snel op de muur gemogen van de gemeente.  Ik probeer daartegenin te gaan, in Servië is daar te weinig aandacht voor. We volgen zo’n kapitalistisch model. In Servië draait het om rijk zijn, mooi zijn en alles snel bereiken. Verkeerde waarden staan centraal, aldus Jana’’

The Kraljica Vila is met haar tag TKV veel te zien in de straten van Belgardo. Haar werken tonen vaak sterke vrouwelijke figuren waarmee ze percepties van vrouwen in de openbare ruimte wil veranderen. Zij was de eerste die zich durfde uit te spreken over dit onderwerp en actief actie voerde doormiddel van haar kunst. ‘’Graffiti wordt nog altijd gezien als iets wat past bij mannen, dat horen vrouwen niet te doen. Dit toont aan dat Servië nog altijd ontzettend veel last heeft van diepgewortelde gender stereotypen. Daarom besloot ik kunstwerken van vrouwen te maken. Wij leven hier in een door mannen gedomineerde omgeving. Als mijn werken van krachtige vrouwen in het straatbeeld daar ook maar iets aan kunnen veranderen, ben ik tevreden. Ik doe wat ik kan, met heel veel passie”, aldus Aleksandra Petković (TKV).

‘’Om op legale wijze toestemming te krijgen voor een muurschildering is nogal vaag. Er zijn veel instanties verantwoordelijk, maar zodra je contact met ze zoekt willen ze zich er niet mee bemoeien. Ook moet je toestemming hebben van buurtbewoners als je een muur gaat beschilderen. Dat was voor dit project nogal een uitdaging. Veel buurtbewoners reageerden in principe enthousiast, maar nadat ze hoorde wie precies zou worden geportretteerd wilde ze het toch niet”, aldus Jana.

 

Is er nog een kans dat dit schilderij verwijderd gaat worden?

‘’Ik verwacht het niet, we hebben toestemming gekregen van de gemeente en de buurtbewoners. Maar goed, alles is mogelijk. Er was ooit een prachtige muurschildering van Udruženi Kurs, die zonder enige reden overgeschilderd werd. Het was een herinnering aan de partizanenstrijd en de bevrijding van Belgrado. Hij is verwijderd, zonder uitleg van de makers. Dus wie weet’’, aldus Jana.

Jana vindt het belangrijk om een boodschap of verhaal te vertellen doormiddel van haar kunst. Dit moet stiekem gebeuren, aangezien de boodschap van een kunstwerk uitgebreid moet worden uitgelegd bij het voorleggen van de gemeente. Op basis van onder andere de locatie, het kleurengebruik en ook de onderliggende boodschap, kan een idee worden afgekeurd. Dus wordt de echte betekenis verborgen gehouden. Jana; ”ik vul bij het kopje ‘betekenis’ dan iets vaags in, of zeg dat het geen betekenis heeft”.

 

Twitter-storm

‘’Ik word vaak ingehuurd om iets decoratiefs te maken voor in de openbare ruimte, maar ik probeer er dan meestal nog een boodschap aan toe te voegen. Dit vermeld ik dan niet bij de gemeente, dan is het voor hun puur een decoratieve muurschildering. Helaas is het daardoor niet altijd expliciet te lezen, maar je probeert toch iets erin te smokkelen in de hoop dat de toeschouwer het verband weet te leggen. Er was één specifieke muur die een extreme Twitter-storm veroorzaakte. Het kunstwerk ging over dat de Servische taal zowel een mannelijke als vrouwelijke vorm kent van zelfstandige naamwoorden. Maar vanwege het patriarchale karakter van onze samenleving worden die vrouwelijke vormen alleen gebruikt bij bepaalde beroepen, zoals schoonmaakster, verzorgster, slavin. Maar bij woorden als directeur, architect, ingenieur, daar vinden veel mensen het een belediging en een verminking van de taal. Zij zien dit als een feministische idee wat ooit is verzonnen, wat natuurlijk onzin is. De vormen bestaat echt in de Servische taal, ze worden alleen nauwelijks gebruikt”.

”Deze boodschap uitte zich in een muurschildering van een vrouw met allerlei attributen om haar heen die naar verschillende beroepen verwijzen, zoals een gele bouwhelm voor de bouw, een stethoscoop voor een dokker, een uniform met strepen voor een piloot. En dan schreef ik de beroepen op in de vrouwelijke vorm. Een milde schildering die zorgde voor ontzettend veel kritiek. Het laat zien waar de zwakke plekken van onze samenleving zitten. Dit was nog niet eens een grote kwestie. In Servië zijn de afgelopen vijf jaar meer dan 400 vrouwen vermoord in gevallen van femicide, dat is een series probleem. Ik dacht dus dat deze muurschildering super braaf was, een soort feminisme voor kinderen. Maar blijkbaar was dat voor veel mensen al te veel”.

Een ander voorbeeld is een grote muurschildering pal aan de rivier. Het toont een godinachtig figuur die een vis vasthoudt, een typische vis uit die rivier. ”Ik heb dat schilderij gebruikt om iets over de Donau te zeggen. Die vis die zij vasthoudt is een vis die wij eten, dat zou niet moeten mogen. De rivier is zo vervuild, dat kan ontzettend schadelijk zijn. Dat weet iedereen, ook de politiek, maar er wordt niks mee gedaan. Ik probeer altijd iets visueel aantrekkelijks te maken, maar wat mensen ook aan het denken zet. Als kunst niks te maken heeft met de samenleving of de omgeving hoor je naar mijn mening als kunstenaar niet op straat”, aldus Jana.