Cancelcultuur is een term die in de afgelopen jaren voor veel controversie heeft gezorgd. In de kunstsector zijn er talloze voorbeelden van kunstenaars die het doelwit worden van massale boycots en een trial bij media. Maar wat te doen met de kunst van omstreden kunstenaars, blijft een terugkerend punt van discussie.

De kunstwereld is altijd al een plek geweest waar vrije expressie hand in hand gaat met provocatie. Door middel van kunst worden er vaak controversiële thema’s aangesneden en samenlevingen uitgedaagd om na te denken over complexe thema’s. Toch is er in de afgelopen jaren een fenomeen ontstaan wat een mogelijke bedreiging kan vormen voor de vrije artistieke expressie: cancelcultuur. Alhoewel het fenomeen zijn oorsprong vond als een middel om onrecht aan de kaak te stellen, beweren sommige jonge kunstenaars en kunstspecialisten nu dat het de ontwikkeling van kunst kan beperken.

Brave Kunst

“Wanneer iemand gecanceld wordt, stopt de mogelijkheid om informatie uit te wisselen ook meteen, terwijl het juist heel belangrijk is dat mensen met elkaar in gesprek te gaan om elkaar beter te kunnen begrijpen. Het is een schijnoplossing,” stelt Jor Broeder, een derdejaars student Audiovisual Media op de Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht (HKU).

Op zijn studie merkt Broeder steeds vaker dat politieke correctheid kan zorgen voor ‘bravere’ kunst: “steeds vaker zie ik dat er personages worden geschreven die een supergoed moraal kompas hebben, wanneer het juist veel interessanter is om bijvoorbeeld een narcist allemaal mensen te zien manipuleren. Iedereen weet dat dat in de echte wereld verkeerd zou zijn, maar binnen kunst is dat fascinerend om te zien. Het zou niet goed zijn wanneer alles juist binnen bepaalde hokjes gedaan wordt, zonder enige uitdaging of bevrijding.”

Gawie Keyser, filmcriticus voor de Groene Amsterdammer, stelt dat er veel verloren dreigt te gaan wanneer de gehanteerde normen en waarden in het echte leven ook toegepast worden op kunst. “Kunst is interessant wanneer het schuurt of ongemakkelijk wordt, en dat staat haaks op de neiging om alles perfect te willen regelen.” Die drang naar perfectie kan volgens Keyser leiden tot het onterecht censureren van kunstvormen.

Als voorbeeld wijst Keyser naar The French Connection uit 1971, waarin het hoofdpersonage – een politieagent – tijdens een interactie het n-woord gebruikt. In de nieuwe onlineversies op streamingplatform Disney+ is het fragment uit de scene verwijderd. “Het is een misdaad tegenover de kunst wanneer je ervoor kiest om dat stuk simpelweg te censureren. Het is stompzinnig om te doen alsof een politieagent uit de jaren 70 niet racistisch kan zijn.”

Het censureren en verwijderen van bijvoorbeeld films, series of literatuur die als potentieel kwetsend wordt gebruikt, is in de afgelopen jaren vrij gebruikelijk geworden. Zo kunnen netwerken ervoor kiezen om bepaalde controversiële afleveringen van streamingdiensten te verwijderen, of herschrijven uitgevers literatuur. “Ik kan me ongelofelijk storen aan de manier waarop de boeken van bijvoorbeeld Agatha Christie en Roald Dahl zijn herschreven,” verzucht Bart Prinsen, redacteur kunst & cultuur bij de NTR. De boeken van beide auteurs werden in februari en maart aangepast, waarbij er potentieel kwetsende woorden werden weggehaald of vervangen. “Waar stop je dan? En wie bepaalt die grens? Dat soort beslissingen moeten zover mogelijk wegblijven van kunst. Het is niet aan mensen om te bepalen wat wel of niet mag binnen kunst.”

“Kunst is interessant wanneer het schuurt of ongemakkelijk wordt, en dat staat haaks op de neiging om alles perfect te willen regelen”

De scheiding tussen kunst en kunstenaar

Naast aanpassingen en censuur in kunstvormen, komt het ook vaak voor dat kunst door omstreden kunstenaars wordt geboycot, door bijvoorbeeld een film van streamingsdiensten te verwijderen of het album van een artiest niet meer te draaien.

“Onzin”, vindt Broeder, die niet snapt waarom omstreden kunst automatisch weggewuifd zou moeten worden. “Als een kunstenaar in zijn vrije tijd een misdrijf pleegt, moet hij daar natuurlijk voor gestraft worden. Maar ik snap niet waarom je de kunst gelijk zou moeten boycotten. Wanneer je bijvoorbeeld naar een album luistert van iemand die in de gevangenis zit voor een zwaar misdrijf, kan je daar juist misschien veel waarde uithalen door te zien waar het misgaat of wat voor gedachtegang iemand heeft. Het zou zonde zijn om die informatie en expressie te laten schieten. Kunstenaars zijn tenslotte gewoon mensen, die ook fouten kunnen maken. De kunst staat daar los van.”

Toch blijkt de keuze om de kunstenaar van de kunst te scheiden niet voor iedereen vanzelfsprekend. Volgens Prinsen is dit een gevolg van de tijd. “Het probleem is dat de identiteit van een kunstenaar in de afgelopen jaren veel belangrijker is geworden, zeker op cultureel gebied en kunst. Dat raakt verknoopt met elkaar, waardoor het ook steeds lastiger wordt om de kunstenaar te scheiden van zijn werk.”

Liv de Jonge, tweedejaars student Connected Design op het HKU, is van mening dat de nuancering bij cancelcultuur vaak ver te zoeken is. Toch vindt ze het in bepaalde gevallen wel terecht dat ook de kunst van een omstreden kunstenaar geboycot wordt. “Eigenlijk wil ik iemand die dingen doet waar ik niet achter sta, ook niet financieel steunen. Om die reden stream ik ook geen muziek van Chris Brown, omdat hij er – hoe weinig ook – toch geld aan verdiend. Dat voelt niet fijn.” De R&B artiest heeft een lange geschiedenis met aantijgingen van onder andere verkrachting en mishandeling. “Bij muziek voelt het ook alsof ik een directe invloed heb, terwijl ik dat gevoel niet snel zou hebben bij een willekeurigere schilder die in het Rijksmuseum tentoongesteld wordt. In zekere zin doe ik dus ook mee met cancelcultuur, aangezien ik de foute mensen van acties simpelweg niet wil steunen met bijvoorbeeld kijkcijfers of streams.”

“De nadruk ligt vaak te veel op één persoon, terwijl het vaak gaat over grotere structurele problemen bij systemen en instanties”

Voorbeeldfunctie

Ook Eva van Rijn, derdejaars student Design for change & innovation op de HKU, benadrukt dat het logisch is dat een groter bereik lijdt tot meer verantwoordelijkheid. “Het is ook zo dat entertainers zoals acteurs en popartiesten vaak een groter en commerciëler publiek aanspreken, waardoor ze ook een grotere verantwoordelijkheid draagt naar hun doelgroep. Die zullen sneller een voorbeeldfunctie hebben, dus dan is het ook logischer is dat ze – zeker in deze tijd – meer op hun hoede moeten zijn. Als je nou eenmaal iets maakt voor een grotere massa, krijg je automatisch ook te maken met meer mensen die andere perspectieven zullen hebben.”

Toch is van Rijn niet van mening dat het cancelen van iemand de oplossing is. “De nadruk ligt vaak te veel op één persoon, terwijl het vaak gaat over grotere structurele problemen bij systemen en instanties. Het is natuurlijk een heel machteloos gevoel om onrecht aan te zien, daarom is het makkelijk om alle schuld op één iemand te schuiven. “Het is iets goeds dat wij op een bepaalde manier kritisch kunnen zijn op de acties van mensen, maar in mijn ogen ontbreekt bij cancelcultuur vaak de nuance. Wanneer iets vastgelegd staat, kan het al snel gebruikt worden om een bepaald beeld van een persoon neer te zetten, zonder dat mensen oog hebben voor de perspectieven en ontwikkelingen die je na een bepaalde uitspraak nog krijgt.”

ik hoop dat we als samenleving kritisch genoeg blijven om ook in te kunnen zien dat het te ver kan gaan.

Optimisme

Desondanks alle kritiek naar cancelcultuur, moet Prinsen ook toegeven dat er bij sommige gevallen misschien wel plaats kan zijn voor enige redelijkheid Als voorbeeld wijst hij naar Matthijs van Nieuwkerk, met wie hij meerdere keren heeft samengewerkt. De tv-presentator werd naar aanleiding van een artikel in de Volkrant beschuldigd van het creëren van een angstcultuur, waarna hij door alle kritiek zelf opstapte bij omroep BNNVARA. “Ik heb veel van hem kunnen leren en heb er dan ook veel moeite mee gehad dat iemand door een cancelpoging dan bijna niet meer lijkt te bestaan. Toch is het misschien mogelijk dat hij een terugkeer gaat maken, wat in dat geval misschien dan wel een proportionele cancelpoging zou zijn. Hij wordt eerst gecorrigeerd en tot verantwoording geroepen, maar zou nadat hij zijn lesje heeft geleerd weer terug kunnen komen.”

Toch benadrukt hij de noodzaak om als samenleving waakzaam te zijn op de gevolgen van cancelcultuur: “Bewustwording creëren en mensen tot verantwoording roepen is iets goeds, maar ik hoop dat we als samenleving kritisch genoeg blijven om ook in te kunnen zien dat het te ver kan gaan.”

Dat het fenomeen niet alleen maar negatieve gevolgen teweegbrengt, is ook iets waar Keyser zich in kan vinden. “Ik denk dat bewegingen als deze vaak nodig zijn om veranderingen in gang te zetten en bewustwording te creëren, zoals men dat ook zag bij de Black Lives Matter beweging en de MeToo discussie. Cancelcultuur is niet persé iets wat te ver is doorgeschoten, het is een proces van een cultuur die zichzelf corrigeert. Het is alleen niet houdbaar. Het belangrijkste is dat we empathisch blijven denken en onszelf in een ander durven te verplaatsen.” Ook Broeder heeft vertrouwen in de toekomst: “Ik ben ervan overtuigd dat er na elke beweging ook een tegenbeweging ontstaat, waarbij kunstenaars juist die uitdaging weer op zullen zoeken opzoeken. Ik hoop dat we – ondanks onze verschillen- kunnen focussen op onze overeenkomsten zodat we als maatschappij van onze fouten kunnen leren en verder kunnen groeien.”

Luister hieronder naar de eerste editie van de cancelpodcast met Gawie Keyser. Keyser is een filmjournalist, populaire-cultuurspecialist, filmdocent en schrijver voor onder andere de Groene Amsterdammer en het NRC-handelsblad. In de podcast gaat hij dieper in op de bedreiging die cancelcultuur vormt voor de ontwikkeling van kunst.